Kalıtım bir canlının sahip olduğu özelliklerin nesilden nesile aktarılması olayıdır.
Kalıtsal özelliklerin nasıl ortaya çıktığını, oğul döllere nasıl aktarıldığını, genlerin yapısını ve işleyişini inceleyen bilim dalına ise genetik yani kalıtım bilimi denir.
Bir Mendel genetiğini kavrayabilmek için kalıtımla ilgili olan bazı terimlerin bilinmesi gerekir. Bir nesilden diğerine aktarılabilen ve bireyler arasında çeşitlilik gösteren niteliklerin her birine karakter denir.
Mesela bizde saç rengi, göz rengi ya da bezelyelerde tohumun şekli, çiçeğin rengi karakterlere örnektir.
Bu karakterlerin her bir farklı tipine de özellik denir.
Saç renginin siyah ya da sarı, göz renginin ela ya da yeşil olması özelliği örnektir. Mendel çalıştığı bitkilerdeki karakterlerin ortaya çıkmasını sağlayan faktörlere özel birim faktör adını vermiştir.
Bu faktörler Mendel'e göre kalıtımın temel birimleridir.
Birim faktör genetik özelliklerin bir nesilden diğerine aktarılmasını sağlayan genlerdir.
Genler bir karakterin oluşumunda etkili olan DNA parçalarıdır.
Genler sayesinde özellikler bir nesilden diğer nesile aktarılır.
Biri anneden biri babadan gelen aynı karaktere etki eden genlerden her birine de alel diyoruz.
Aleller benzer ya da farklı olabilir. Örneğin bezelyelerde yeşil ve sarı tohumlu olmayı sağlayan tohum rengi karakterinden sorumlu olan iki farklı alel bulunur.
Bu alellerden biri dişi diğeri erkek bireyden gelir.
Bu nedenle de aleller aynı kromozom üzerinde bulunamaz. Aleller homolog kromozomların lokus adı verilen karşılıklı bölgelerinde yer alır.
Mesela burada homolog kromozomlar var hatırlarsanız homolog kromozom biri anneden biri babadan gelen şekil ve büyüklük bakımından aynı kromozomlardı. Diyelim ki bu anneden bu da babadan gelmiş olsun.
Burası da çiçek rengi geni lokusu olsun. Anneden Mor Çiçek aleli babadan da beyaz çiçek aleli gelmiş olsun.
Ya da her ikisinden mor veya her ikisinden beyaz çiçek aleli de gelmiş olabilirdi.
İşte diploit canlılarda bir özelliği belirleyen alellerin her ikisi de aynı ise bunlara homozigot deriz.
Genellikle bu terimi kullanırız ama bazen saf veya arı da denilebilir.
Bu alelleri harflendirerek gösteriyoruz.
Mesela homozigot durumda aleller büyük a büyük a veya küçük a küçük a şeklinde olabilir.
Heterozigot durumda ise bu aleler birbirinden farklıdır.
Bu sefer büyük a küçük a şeklinde yazarız.
Heterozigotluga melez ya da hibrit de deniliyor.
Bir alel belirlediği özelliği hem homozigot hem de heterozigot iken ortaya çıkabiliyorsa baskın gen ya da dominant gen adını alır.
Sadece homozigot gen özelliğini ortaya çıkar alele ise çekinik gen ya da resesif gen denir.
Baskın genleri büyük harfle çekinik genleri ise küçük harfle gösteriyoruz.
Bir canlıdaki genlerin tamamına genotip adı verilir. Fenotip ise canlının rengi, şekli, büyüklüğü, biyokimyası gibi dış görünüş ve ölçülebilen özelliklerinin tümüdür.
Canlılarda bazı fenotipik özellikler sadece genlerin, bazıları ise gen ve çevrenin etkileşimi sonucunda ortaya çıkar.
Şimdi burada bir örnek yapalım.
Bezelyelerde sarı tohum rengi geni yeşil tohum rengi genine baskındır. Bu nedenle sarı tohum genine büyük a sarı tohum genine de küçük a diyoruz.
Bir bezelyenin tohum rengi bakımından oluşturabileceği genotipler şu şekildedir.
Homozigot baskın, heterozigot baskın, homozigot çekinik.
Bunlar genotipti.
Şimdi de fenotipi konuşalım.
Eğer bu bezelye homozigot baskın bir genotipe sahipse fenotipe de haliyle büyük a yani sarı tohum rengi yeni yansır. Heterozigot durumda da yine büyük a fenotipe yansır çünkü küçük a çekinik bir gen.
Yanında baskın bir gen varken etkisini gösteremez.
Son durumda da artık fenotipe yeşil tohum rengi geni yansır.
Mendel yaptığı çalışmalarda bezelyelerin yedi adet gözlemlenebilen karakterini seçmiştir. Bu yedi karakter çıplak gözle rahatlıkla izlenebilen niteliklerdir.
Bu karakterlerden her biri birbirinden farklı olan iki özellikle temsil edilmektedir.
Çiçek rengi, çiçek konumu, tohum rengi, tohum biçimi bezelyelerdeki bazı karakterlerdir.
Bu karakterler ve özellikleri hangi özelliğin baskın hangi özelliğin çekinik olduğu size sorularda verilir.
Mendel yyrıca çalışmalarında bazı olasılık ilkelerini kullanarak hesaplamalar yapmıştır.
Bu ilkelerden birincisi şansa bağlı ve bağımsız olarak gerçekleşen olayların sonuçlarının da birbirinden bağımsız olmasıdır.
Örneğin madeni para havaya atıldığında tura gelme olasılığı 1/2 yazı gelme olasılığı da her seferinde tura ve yazı gelme olasılığı yine sonucunu etkilemez Olasılık ilkelerinden ikincisi ise şansa bağlı ve bağımsız olarak gerçekleşen iki olayın aynı anda gerçekleşme olasılığının bunların ayrı ayrı gerçekleşme olasılıklarının çarpımına eşit olmasıdır.
Örneğin aynı anda havayı atılan iki metal paradan birincisinin yazı, ikincisinin tura gelme olasılığı 1/4'tür.
Kalıtsal özelliklerin nasıl ortaya çıktığını, oğul döllere nasıl aktarıldığını, genlerin yapısını ve işleyişini inceleyen bilim dalına ise genetik yani kalıtım bilimi denir.
Bir Mendel genetiğini kavrayabilmek için kalıtımla ilgili olan bazı terimlerin bilinmesi gerekir. Bir nesilden diğerine aktarılabilen ve bireyler arasında çeşitlilik gösteren niteliklerin her birine karakter denir.
Mesela bizde saç rengi, göz rengi ya da bezelyelerde tohumun şekli, çiçeğin rengi karakterlere örnektir.
Bu karakterlerin her bir farklı tipine de özellik denir.
Saç renginin siyah ya da sarı, göz renginin ela ya da yeşil olması özelliği örnektir. Mendel çalıştığı bitkilerdeki karakterlerin ortaya çıkmasını sağlayan faktörlere özel birim faktör adını vermiştir.
Bu faktörler Mendel'e göre kalıtımın temel birimleridir.
Birim faktör genetik özelliklerin bir nesilden diğerine aktarılmasını sağlayan genlerdir.
Genler bir karakterin oluşumunda etkili olan DNA parçalarıdır.
Genler sayesinde özellikler bir nesilden diğer nesile aktarılır.
Biri anneden biri babadan gelen aynı karaktere etki eden genlerden her birine de alel diyoruz.
Aleller benzer ya da farklı olabilir. Örneğin bezelyelerde yeşil ve sarı tohumlu olmayı sağlayan tohum rengi karakterinden sorumlu olan iki farklı alel bulunur.
Bu alellerden biri dişi diğeri erkek bireyden gelir.
Bu nedenle de aleller aynı kromozom üzerinde bulunamaz. Aleller homolog kromozomların lokus adı verilen karşılıklı bölgelerinde yer alır.
Mesela burada homolog kromozomlar var hatırlarsanız homolog kromozom biri anneden biri babadan gelen şekil ve büyüklük bakımından aynı kromozomlardı. Diyelim ki bu anneden bu da babadan gelmiş olsun.
Burası da çiçek rengi geni lokusu olsun. Anneden Mor Çiçek aleli babadan da beyaz çiçek aleli gelmiş olsun.
Ya da her ikisinden mor veya her ikisinden beyaz çiçek aleli de gelmiş olabilirdi.
İşte diploit canlılarda bir özelliği belirleyen alellerin her ikisi de aynı ise bunlara homozigot deriz.
Genellikle bu terimi kullanırız ama bazen saf veya arı da denilebilir.
Bu alelleri harflendirerek gösteriyoruz.
Mesela homozigot durumda aleller büyük a büyük a veya küçük a küçük a şeklinde olabilir.
Heterozigot durumda ise bu aleler birbirinden farklıdır.
Bu sefer büyük a küçük a şeklinde yazarız.
Heterozigotluga melez ya da hibrit de deniliyor.
Bir alel belirlediği özelliği hem homozigot hem de heterozigot iken ortaya çıkabiliyorsa baskın gen ya da dominant gen adını alır.
Sadece homozigot gen özelliğini ortaya çıkar alele ise çekinik gen ya da resesif gen denir.
Baskın genleri büyük harfle çekinik genleri ise küçük harfle gösteriyoruz.
Bir canlıdaki genlerin tamamına genotip adı verilir. Fenotip ise canlının rengi, şekli, büyüklüğü, biyokimyası gibi dış görünüş ve ölçülebilen özelliklerinin tümüdür.
Canlılarda bazı fenotipik özellikler sadece genlerin, bazıları ise gen ve çevrenin etkileşimi sonucunda ortaya çıkar.
Şimdi burada bir örnek yapalım.
Bezelyelerde sarı tohum rengi geni yeşil tohum rengi genine baskındır. Bu nedenle sarı tohum genine büyük a sarı tohum genine de küçük a diyoruz.
Bir bezelyenin tohum rengi bakımından oluşturabileceği genotipler şu şekildedir.
Homozigot baskın, heterozigot baskın, homozigot çekinik.
Bunlar genotipti.
Şimdi de fenotipi konuşalım.
Eğer bu bezelye homozigot baskın bir genotipe sahipse fenotipe de haliyle büyük a yani sarı tohum rengi yeni yansır. Heterozigot durumda da yine büyük a fenotipe yansır çünkü küçük a çekinik bir gen.
Yanında baskın bir gen varken etkisini gösteremez.
Son durumda da artık fenotipe yeşil tohum rengi geni yansır.
Mendel yaptığı çalışmalarda bezelyelerin yedi adet gözlemlenebilen karakterini seçmiştir. Bu yedi karakter çıplak gözle rahatlıkla izlenebilen niteliklerdir.
Bu karakterlerden her biri birbirinden farklı olan iki özellikle temsil edilmektedir.
Çiçek rengi, çiçek konumu, tohum rengi, tohum biçimi bezelyelerdeki bazı karakterlerdir.
Bu karakterler ve özellikleri hangi özelliğin baskın hangi özelliğin çekinik olduğu size sorularda verilir.
Mendel yyrıca çalışmalarında bazı olasılık ilkelerini kullanarak hesaplamalar yapmıştır.
Bu ilkelerden birincisi şansa bağlı ve bağımsız olarak gerçekleşen olayların sonuçlarının da birbirinden bağımsız olmasıdır.
Örneğin madeni para havaya atıldığında tura gelme olasılığı 1/2 yazı gelme olasılığı da her seferinde tura ve yazı gelme olasılığı yine sonucunu etkilemez Olasılık ilkelerinden ikincisi ise şansa bağlı ve bağımsız olarak gerçekleşen iki olayın aynı anda gerçekleşme olasılığının bunların ayrı ayrı gerçekleşme olasılıklarının çarpımına eşit olmasıdır.
Örneğin aynı anda havayı atılan iki metal paradan birincisinin yazı, ikincisinin tura gelme olasılığı 1/4'tür.
