Özne yük işlemden sonra bulundu arkadaşlar.
Yükleme in bildirdiği işi oluşu, hareketi yapan ya da yargıya konu olan unsura bende diyorum arkadaşlar öge diyorum.
Şimdi biz öznenin sorularını bilmek zorundayız.
Özden'in sorusu arkadaşlar kim ve neye sorusudur.
O yüzden bu kısma dikkat ediyoruz.
Şimdi bakın.
İlk cümlemize bakacak olursak grip salgını birçok ile yayılmış diyor ya.
Yayılmış yükle önce yükleme buluyorum.
Şurada an kim anne derken şunu kastediyorum.
Biz sorumlusunu nasıl soracağız arkadaşlar?
Yayılan kim ya da yayılan ne diyeceğiz?
O zaman yayılan kim ya da ne?
Grip salgını özne oldu arkadaşlar.
Bunu beraber anmak zorundayım çünkü biraz sonra da göreceğiz.
İsim tanımlamaları asla bölünemez.
Ne salgını?
Grip salgını burada belirtisi siz isim tamamlanmasıdır.
Çocuklar parkta top oynuyor dediğimde arkadaşlar oynuyor yüklem dir.
Oynayan kim ya da ne?
Çocuklar burada ne oldu?
Özne oldu.
Yukarıdaki Özdem söz grubu iken ya da öbeği ken aşağıdaki tek kelimeden oluştuğu için herhangi bir öbek olmadı arkadaşlar.
Kuşlar güneye doğru göç ediyor dediğimde bakın göç etmek yardımcı eylemle oluşturulmuş birleşik fiil olduğu için yüklem nedir?
Göç eden kim?
Ya da göç eden ne?
Kuşlar arkadaşlar burada da özne oldu.
O yüzden bu kısma dikkat ediyoruz.
Bakın.
İsim ya da sıfat tanımlamaları, zeminler, iki elemeler anlaşmış.
Sıfatlar, deyimler, unvan grupları.
Özne olarak kullanılabilir arkadaşlar ve bölünmez.
Şimdi bakın, örnek soruda inceleyelim.
Aşağıdaki cümlelerin hangisinde özne bir söz grubundan oluşmamıştır diyor arkadaşlar.
Her an bakıyorum yani söz grubundan oluşmamış derken en az iki kelime ise grup demektir.
Tek kelime ise grup değil demektir arkadaşlar.
Sokağın iki yanında sıra sıra apartmanlar vardı diyor.
Bakın vardı, yüklem var.
Kimyada ne sıra sıra apartmanlar özne oldu.
Bakın bir, iki, üç kelimeden oluştu.
Demek ki bir söz grubu oldu.
Adana gitti o gün çoluk çocuk bizde toplandı dediğimiz arkadaşlar toplandığı yüklem dir.
Toplanan kim ya da ne çoluk çocuk öz nedir arkadaşlar?
Bu da bir kelimeden fazla.
Yani gruptur gitti Gezi de bize tarih öğretmeni eşlik etti dediğimizde etme olmak, kılmak, eylemek var.
Yardımcı fiil beraber anmak zorundayım.
Eşlik ettiği yüklem eşlik eden kim ya da ne?
Tarih öğretmeni isim tamlaması olduğu için arkadaşlar özne oldu.
Ne öğretmeni?
Tarih öğretmeni belirti.
Siz isim tamlaması.
Huzurun yolu isteyerek yapılan eylemden geçer dediğimde geçer yüklem.
Arkadaşlar tek başına geçen kim ya da ne?
Huzurun yolu yine isim tamlaması olduğu için neyin yolu?
Huzurun yolu belirten isim tamlaması Denizli de gitti.
Arkadaşlar bir gurup oldu.
Bahar aylarında vadiler çok güzeldir dediğimizde arkadaşlar güzeldir.
Yüklem güzel olan kim ya da ne vadiler.
Bakın altını çizdiğim kısım sadece bir kelimeden oluştu.
Yani bu bir söz grubu olmadı arkadaşlar.
Cevabımız da EDİRNE oldu.
Öznenin sorusu kim ve nedir?
Buna çok dikkat ediyoruz.
Şimdi birkaç örnek daha inceleyelim.
Bakın demişiz ki Selin Hanım nihayet teşrif edebildi.
Etmek, olmak, kılmak, eylemek var arkadaşlar.
Teşhir edebildiği yüklem nedir?
Teşrif eden kim ya da ne?
Selin Hanım özne olur arkadaşlar.
Alttaki cümleye bakacak sak.
Gençler yeni bir işe başlama konusunda daha cesur olur.
Yeni etmek, olmak, kılmak, eylemek var.
Cesur olmak yüklem dir.
Cesur olan kim ya da ne?
Gençler, arkadaşlar burada ne oldu?
Özne oldu.
Kimse onun bu sınavda başarılı olacağını düşünmüyordu dediğimizde düşünmüyordu.
Yüklem midir?
Düşünmeyen kim?
Ya da ne?
Kimse burada özne olur.
Gözardı edilmek onu çok üzdü dediğimizde üzdü.
Yük eylemdir.
Üzen kim ya da ne göz ardı edilmek.
Burada arkadaşlar öz nedir?
Çünkü burada bir kimse öbeği vardır.
Karısı, çocukları, kızları korkudan dona kaldı dediğimizde dona kaldı.
Yüklem dir arkadaşlar.
Dona kalan kim ya da ne karısı, çocukları, kızları.
O yüzden bu kısma da özne diyoruz arkadaşlar ve güneş yer gök, deniz iç içe kaynaşıyor dediğimizde kaynaşıyor.
Yüklem kaynaşan kim ya da ne?
Güneş, yer, gök ve deniz arkadaşlar özne olur.
O yüzden bu kısma çok dikkat ediyoruz.
Cümlenin Ögeleri Nelerdir?
- Temel Ögeler: Özne, Yüklem
- Yardımcı Ögeler: Nesne, Dolaylı Tümleç, Zarf Tümleci, Edat Tümleci
Cümlenin Ögeleri Nasıl Bulunur?
Bir cümlede önce yüklem bulunur. Sonra diğer ögeler yükleme soru sorularak bulunur.
Cümlenin Ögeleri Tablosu
| Özne | ne, kim |
|---|---|
| Belirtisiz Nesne | özne bulunduktan sonra sorulan ikinci “ne” sorusu |
| Belirtili Nesne | neyi, kimi |
| Dolaylı Tümleç | kime, kimde, kimden neye, neyde, neyden nereye, nerede, nereden |
| Zarf Tümleci | nasıl, niçin, neden, ne zaman, ne kadar, nereye |
Özne Nedir?
Özne yüklemin bildirdiği işi veya durumu gerçekleştiren ögedir. Yüklemden sonra en önemli ögedir. Yükleme sorulan “ne” ve “kim” sorusuna cevap verir.
Grip salgını pek çok ilde yayılmış.
Çocuklar parkta top oynuyorlar.
Özne Nasıl Bulunur?
Özne, bir cümledeki eylemi yapan veya durumu ifade edilen kişi veya nesnedir. Özneyi bulmak için yapmanız gereken şey, cümledeki eylem (fiil) sorulduğunda "Kim?" ya da "Ne?" sorusunun cevabını bulmaktır. Bu sorulara cevap veren kelime veya kelime öbeği genellikle cümledeki öznedir.
Örneğin, "Ahmet ders çalışıyor." cümlesinde, "ders çalışıyor" eyleminin sorusuna "Kim?" sorusunun cevabı "Ahmet" olduğu için "Ahmet" öznedir.
Başka bir örnek olarak, "Kitap masanın üzerinde." cümlesinde, "Kitap" nesnesi "Ne?" sorusunun cevabı olduğu için bu cümlede özne yoktur.
Her Cümlede Özne Olur mu?
Hayır, her cümlede özne olması gerekmez. Özne, bir cümledeki eylemi yapan veya durumu ifade edilen kişi veya nesnedir. Eğer cümlede bir eylem yoksa veya eylem kişi veya nesneyle ilgili değilse, özne de olmayabilir.
Örneğin, "Bugün güneşli." cümlesinde, bir eylem yoktur. Bu cümlede özne de yoktur. Benzer şekilde, "Kitap" veya "Kırmızı araba" gibi cümlelerde de özne yoktur çünkü eylem ifade edilmediği için özneye gerek yoktur.
Ancak çoğu cümlede özne bulunur. Öznenin olmadığı cümleler genellikle isim cümleleri olarak adlandırılır.
Bir Cümlede Birden Fazla Özne Bulunabilir mi?
Hayır, bir cümlede birden fazla özne bulunmaz. Cümleler, genellikle bir eylemin yapıldığı veya bir durumun ifade edildiği bir söyleyiş olduğundan, bu eylem veya durumu gerçekleştiren veya ona sahip olan tek bir özne olması gerekir.
Örneğin, "Ali ve Ayşe parkta koşuyor." cümlesinde iki özne var gibi görünüyor ancak aslında "Ali ve Ayşe" birlikte eylemi yapıyorlar. Bu nedenle, özne tekil olarak ele alınmalı ve cümle şu şekilde düzenlenmelidir: "Ali ve Ayşe, parkta koşuyor."
Ancak, bazı cümlelerde bir özne, birden fazla isim veya isim öbeği ile ifade edilebilir. Örneğin, "Havaalanında, annem, babam ve kardeşim beni bekliyor." cümlesinde "annem, babam ve kardeşim" isim öbekleri, birlikte özne olarak kabul edilebilir.
Öznenin Aldığı Ekler
Özne, Türkçe dilbilgisinde farklı ekler alabilir. Bu ekler, öznenin kişi, sayı ve zamana göre nasıl değiştiğini gösterir.
Özne ekleri, fiilin çekimi veya zamir kullanılmadan önce eklenir. Türkçe'de özne ekleri şu şekildedir:
- Ben: -im, -ım, -um, -üm
- Sen: -sin, -sın, -sun, -sün
- O (tekil): -dir (edilgen fiillerde), -dır (edilgen fiillerde), -tir (edilgen fiillerde), -tır (edilgen fiillerde)
- Biz: -iz, -ız, -uz, -üz
- Siz: -siniz, -sınız, -sunuz, -sünüz
- Onlar: -dirler (edilgen fiillerde), -dırlar (edilgen fiillerde), -tırlar (edilgen fiillerde), -tırlar (edilgen fiillerde)
Örneğin, "Ben okula gidiyorum." cümlesinde özne "Ben" olduğu için, "Ben" öznesi "-im" ekini alır ve cümle "Ben okula gidiyorum." şeklinde olur. Benzer şekilde, "Siz yarın buraya geleceksiniz." cümlesinde özne "Siz" olduğu için, "Siz" öznesi "-siniz" ekini alır ve cümle "Siz yarın buraya geleceksiniz." şeklinde olur.
Gizli Özne Nedir?
"Gizli özne" terimi, Türkçe dilbilgisinde kullanılan bir kavramdır ve özne olmasına rağmen cümlede belirtilmemiş veya dolaylı olarak ifade edilmiş özne anlamına gelir.
Örnek
Dün akşam eve geç geldim. (Bu cümlede "ben" öznesi gizli öznedir.
Sözde Özne Nedir?
Yüklemi edilgen çatılı bir fiil olan cümlelerde, eylemden etkilenen öğeye sözde özne denir. Bu tür öznesi olan cümlelerde eylemin kim tarafından yapıldığı belirtilmez. Aşağıdaki örneklerde sözde özneler kalın yazılmıştır:
- Odamın duvarları mavi renge boyandı. (Ne boyandı?)
- El arabasının tekerleği kırılmış. (Ne kırılmış?)
Özne - Yüklem Uyumu
Özne yüklem uyumu, Türkçe dilbilgisinde cümlelerin doğru ve anlaşılır olması için önemli bir kuraldır. Bu kurala göre, cümlede yer alan özne ve yüklem arasında kişi, sayı ve zaman açısından uyum olmalıdır.
Örneğin, "Ben kitap okur." cümlesi yanlıştır çünkü özne "ben" tekil bir kişi iken, yüklem "okur" çoğul bir kişiliktir. Bu cümle doğru haliyle "Ben kitap okurum." şeklinde olmalıdır.
Aynı şekilde, "Biz yarın sinemaya gitmek." cümlesi de yanlıştır çünkü yüklem "gitmek" fiilinin sonuna "-mek" eki eklenerek yanlış yazılmıştır. Bu cümle doğru haliyle "Biz yarın sinemaya gideceğiz." şeklinde olmalıdır.
Özne yüklem uyumu ayrıca zaman açısından da uyuma dayanır. Örneğin, "Ben dün kitap okur." cümlesi yanlıştır çünkü özne "ben" şimdiki zamanda kullanılmışken, yüklem "okur" geçmiş zamanda kullanılmıştır. Bu cümle doğru haliyle "Ben dün kitap okudum." şeklinde olmalıdır.
Bu nedenle, Türkçe cümlelerde özne yüklem uyumu önemlidir ve doğru uyumlu cümleler kullanarak anlaşılır ve doğru ifadeler kullanılmalıdır.
