Evet, bu videomuzda Sözcükte Yapı konusuna giriyoruz arkadaşlar.
Sözcükte yapı dediğim zaman bu bir soru kalıbıdır, bunu asla unutmuyoruz.
Basit sözcük, türemiş sözcük ve birleşik sözcük olmak üzere üçe ayrılır arkadaşlar.
Şimdi sözcükte yapı ne demek, basit sözcük ne demek, türemiş ne demek, birleşik ne demek?
Arkadaşlar şimdi basit sözcük sadece çekim eki alabilir arkadaşlar. Basit sözcük hiçbir zaman yapım eki alamaz. Yani yapım eki almayan sözcüklere kökten sonra gelen ek eğer sözcüğün anlamını değiştirmiyor ise ben buna basit sözcük diyorum. Mesela ben sana kitap dedim. Şimdi kitaplar dediğimde bu kelimenin kökü kitaptır. Ama ben kitaplar dediğim de bu çokluk ekidir ve çokluk eki isim çekim ekidir. Ve kökten sonra kelimenin anlamını değiştirmedi o zaman ben buna basit sözcük diyorum arkadaşlar. Ya da atıyorum ben sana kitabının dedim. Bakın kitabının derken bunun kökü kitaptır. Kitaptan sonra gelen kelimenin kökün anlamını değiştirmedi, yani yapım eki almadı. Ben buna ne dedim, basit sözcük dedim. Türemiş sözcük ise arkadaşlar çekim eki alabilir. Bu önemli bir şart değildir. Çekim eki alsa da olur, almasa da olur. Ama türemiş sözcüğün kesinlikle yapım eki alması gerekiyor. Mesela biz kitap dedik, bu basittir tamam ama ben sana kitapçı dediğimde buradaki -çı eki kökün anlamını değiştirdi, isimden isim yapım eki yaptı. Ya da kardeşim beni çok kızdırdı diyorum. Bakın kızmak fiil köktür kızmaktan kızdırmak. Bakın anlam değişti. O zaman şuradaki -dır eki kökün anlamını değiştirdiği için yapım eki sayılır ve yapım eki geldiği zaman biz bu sözcüğe ne diyoruz arkadaşlar türemiş sözcük diyoruz. Birleşik sözcük ise mesela arkadaşlar nasıl kelimesi, nasıl kelimesinin açılımı neyden geliyor?
Ne + asıl' dan geliyor. Buradaki e harfi düşüyor ve nasıl oluyor. Yani iki sözcüğün birleşmesiyle oluştuğu için, ben buna ne diyorum?
Birleşik sözcük diyorum. Ya da sonra dedim ki mesela hanımeli dedim. Neyden oluştu hanım ve el kelimesinden oluştu ya da mesela ben sana dedim ki biçerdöver, biçmek ve dövmek iki fiilin birleşimiyle oluşmuş bir birleşik sözcük oldu. Ya da arkadaşlar mesela ben sana diyorum ki yapabildi burada -e bilmek, yeterlik fiili vardır ve bu biz buna kurallı birleşik fiil deriz. O yüzden basit, türemiş ve birleşik sözcükleri şimdi soru soru üzerinden çözelim. İlk sorumuz da diyor ki aşağıdaki cümlelerin hangisinde cümleyi oluşturan sözcüklerin hepsi türemiştir diyor. Şimdi kesinlikle basit bulmamam gerekiyor arkadaşlar. Mesele A şıkkına baktığım da burada beni kelimesine bakıyoruz. Beni kelimesinin kökü bendir. Ben kişi zamiridir. Kimi tanıştırır beni tanıştırır, belirtili nesne olduğu için.
Ben buradaki -i ekine ne diyorum?
Belirtme hali eki diyorum. Belirtme hali eki isim çekim ekidir ve kelimenin anlamını değiştirmez. E o zaman ben burada basit bir sözcük buldum. Hepsinin bunun türemiş olması gerekiyor. Mesela oyundan oyuncu isim yapım zekidir. Bu türemiştir tamam ama beni kelimesi basittir. O yüzden Adana gitti ya da arkadaşlar B'ye geldiğimde dünyayı kelimesi mesela dünya isim kökü -y kaynaştırmadır. Dünyayı dediğimde -ı eki belirtme hali ekidir. Bakın basit sel basittir basmak fiil köktür, -se, -sa şart kipidir bu da basittir. O mesela zamirdir. Şuradaki -e, -a yönelme hali ikidir vız basittir, gelmek fiili köktür bir geniş zaman ekidir yani burada türemiş sözcük bile yok. Şimdi bak bunları az önce kömürlükten getirmiş diyor. Şimdi atıyorum getirmiş kelimesine bakarsak bunun kökü gelmektir. Gel den getirmek olmuş. Burada o zaman yapım eki var, tamam bu türemiş. Kömür den kömürlük tamam, bu da türemiş. Ön den önce bu da türemiş. Ama bunları kelimesinde yapım eki yok mesela. Ya da az kelimesinde yapım eki yok. O yüzden Ceyhan gitti. Şimdi sürücülerin denetiminin artırıldığı bildirildi. Sorulan adların hiçbirine yanıt vermedi. Şimdi ben gözümün ucundan baktığımda hiçbir kelimesi dikkatimi çekti. Hiç ve bir kelimesinden oluştuğu zaman ben buna birleşik sözcük diyorum. Hepsinin türemiş olması gerekiyor. Ya da mesela bakın vermedi derken vermek fiil köktür -me, -ma olumsuzluk ekidir. Şimdi arkadaşlar olumsuzluk ekiyle ilgili iki farklı fikir var. Bir bazı kişiler yapım eki diyor. Bazı kişiler çekim eki diyor ama genel kanı çekim eki olduğu yönünde. Burada o zaman türemiş sözcük yok burada zaten türü bir sözcük olsa bile birleşik sözcük buldum. Denizli de gitti. Bakın sürücü kelimesi şuradaki -cu eki yapım ekidir. Denemekten denetmek, denemekten denetim yapım ekidir. Artmaktan artırmak yapım ekidir. Keza şuradaki -dık eki sıfat fiil ekidir ve fiilimsi eklerinin hepsi yapım eki sayılır. Bilmekten bildirmek, bildirmekten bildirilmesiyle yapım ekidir. O zaman ne yaptım ben?
Edirne'deki bütün şıklarımı türemiş buldum arkadaşlar. Diğer bir soruya bakacak olursak. Bakın farklı bir soru kalıbı, bu sefer diyor ki aşağıdaki cümlelerin hangisinde hem basit hem türemiş hem birleşik sözcük olacak?
Şimdi Adana'ya bakıyorum. Servis basit arkadaşlar, şoför isim köktür bizim şoförümüz derken iyelik ekidir. O zaman bu da basit, trafik de basit. Kural, hep, uyardı kelimelerine baktığımda böyle sorularda genellikle şu birleşik sözcükten başlayın bence. Gözünüzün ucu ile birleşik sözcüğü arayın. Mesela bakın Adana'da birleşik sözcük yok. Bursa'ya bakıyorum, burada buldum mesela. Denizli'ye baktım bulamadım. Bunu olumluya çevirirsen bulabildim dersin. Buradaki -e bilmek eki yeterlik fiildir. Bu da bir kalsın. Her testte 14 soru bulunuyordu derken bakın burada da birleşik sözcük yok. "Kullanmadığı eşyaları yoksullara dağıttı" derken burada da yok. Hemen eleyebilirsin. Şimdi yollar derken basit sözcüktür yol, isim köktür, -lar, -ler çokluk ekidir, -ın ilgi hali ekidir. Zaman basittir, hiçbir birleşiktir. Böyle kelimesinin açılımı arkadaşlar bu öğleden gelir, buradaki -u düşer. Açmaktan açılmak fiilden fiil yapım ekidir. Şuradaki -dık eki sıfat fiil ekidir yani yapım ekidir. Yani türemiştir. Basit, birleşik türemişi buldum. Gör fiil köktür, -ma, -me yine genel kanı olarak çekip eki kabul edilir. -dı, -du, -dü görülen geçmiş zaman ekidir. Şuradaki -m eki de birinci tekil şahıs tekidir. O zaman ben cevabımı buldum. Ev basittir, gelmek basittir, burada yönelme hala eki aldı. Burada görülen geçmiş zaman eki aldı. Sonra -m şahıs ekini aldı ama zaten bağlaçtır. Sen kişi zamiridir, -i'de belirtme hal ekidir. Yani burada bileşik var, basit var ama türemiş sözcük olmadığı için ben buradaki Denizli şıkkını da eledim. Bu soruya geldiğimizde hangisi türemiş sözcük değildir diyor arkadaşlar. Balıktan balıkçı, balıkçıdan balıkçılık yapım ekidir. Adana gitti. Şimdi C'ye bak farktan farklı. Bunun kökü farktır, isimden ismim yapım eki yaptı gitti. Ayrılmıştı derken arkadaşlar bunun kökü ayırmaktır. Ayırmaktan ayrılmak derken bu da yapım ekidir. Bunun kökü yetmektir. Yetmekten yeter, yeterden yeterli, bu da yapım eki oldu ama yürüdü kelimesinin kökü yürüdür. Yürümek fiil köktür. -dı, -di, -du, -dü de görülen geçmiş zaman eki olduğu için hepsi türemiş. Bursa basit oldu. Son sorumuza gelecek olursak arkadaşlar bu sefer altı çizili sözcüklerden yapıca hangisi farklıdır dedi. Şimdi A'ya baktığımda geçtikçe derken burada -dıkça, -dikçe zarf fiil eki vardır ve fiilimsi eklerinin hepsi yapım eki sayıldığı için ben birinci kelimeye ne dedim, türemiş. Bursa'ya baktığımda gösteren diyor. Bakın göstermek burada -an, -en sıfat fiil eki var. Yani fiilimsi var, o zaman ben buna da türemiş dedim. Şimdi Denizli'ye baktığımda arkadaşlar bakın ögrkem isim kötür. Görkem den görkemli isimden isim yapım eki yaptı. Deniz'yi de eledim yani bu da türemiş oldu. Edirne'ye baktığımda arkadaşlar geçmek fiil köktür, geçmekten geçirmek fiilden fiil yapım eki yaptı ki şurada zaten anası mezar dikecekmişte ki -dik sıfat fiil eki var. Bu da yapısına göre türemiş oldu ama Ceyhan'a baktığımda bir ve az kelimelerinden oluşmuş. O zaman ben buna yapıca ne diyorum arkadaşlar birleşik sözcük diyorum. Yani yapıca farklı olan C oldu arkadaşlar.
Arkadaşlar şimdi basit sözcük sadece çekim eki alabilir arkadaşlar. Basit sözcük hiçbir zaman yapım eki alamaz. Yani yapım eki almayan sözcüklere kökten sonra gelen ek eğer sözcüğün anlamını değiştirmiyor ise ben buna basit sözcük diyorum. Mesela ben sana kitap dedim. Şimdi kitaplar dediğimde bu kelimenin kökü kitaptır. Ama ben kitaplar dediğim de bu çokluk ekidir ve çokluk eki isim çekim ekidir. Ve kökten sonra kelimenin anlamını değiştirmedi o zaman ben buna basit sözcük diyorum arkadaşlar. Ya da atıyorum ben sana kitabının dedim. Bakın kitabının derken bunun kökü kitaptır. Kitaptan sonra gelen kelimenin kökün anlamını değiştirmedi, yani yapım eki almadı. Ben buna ne dedim, basit sözcük dedim. Türemiş sözcük ise arkadaşlar çekim eki alabilir. Bu önemli bir şart değildir. Çekim eki alsa da olur, almasa da olur. Ama türemiş sözcüğün kesinlikle yapım eki alması gerekiyor. Mesela biz kitap dedik, bu basittir tamam ama ben sana kitapçı dediğimde buradaki -çı eki kökün anlamını değiştirdi, isimden isim yapım eki yaptı. Ya da kardeşim beni çok kızdırdı diyorum. Bakın kızmak fiil köktür kızmaktan kızdırmak. Bakın anlam değişti. O zaman şuradaki -dır eki kökün anlamını değiştirdiği için yapım eki sayılır ve yapım eki geldiği zaman biz bu sözcüğe ne diyoruz arkadaşlar türemiş sözcük diyoruz. Birleşik sözcük ise mesela arkadaşlar nasıl kelimesi, nasıl kelimesinin açılımı neyden geliyor?
Ne + asıl' dan geliyor. Buradaki e harfi düşüyor ve nasıl oluyor. Yani iki sözcüğün birleşmesiyle oluştuğu için, ben buna ne diyorum?
Birleşik sözcük diyorum. Ya da sonra dedim ki mesela hanımeli dedim. Neyden oluştu hanım ve el kelimesinden oluştu ya da mesela ben sana dedim ki biçerdöver, biçmek ve dövmek iki fiilin birleşimiyle oluşmuş bir birleşik sözcük oldu. Ya da arkadaşlar mesela ben sana diyorum ki yapabildi burada -e bilmek, yeterlik fiili vardır ve bu biz buna kurallı birleşik fiil deriz. O yüzden basit, türemiş ve birleşik sözcükleri şimdi soru soru üzerinden çözelim. İlk sorumuz da diyor ki aşağıdaki cümlelerin hangisinde cümleyi oluşturan sözcüklerin hepsi türemiştir diyor. Şimdi kesinlikle basit bulmamam gerekiyor arkadaşlar. Mesele A şıkkına baktığım da burada beni kelimesine bakıyoruz. Beni kelimesinin kökü bendir. Ben kişi zamiridir. Kimi tanıştırır beni tanıştırır, belirtili nesne olduğu için.
Ben buradaki -i ekine ne diyorum?
Belirtme hali eki diyorum. Belirtme hali eki isim çekim ekidir ve kelimenin anlamını değiştirmez. E o zaman ben burada basit bir sözcük buldum. Hepsinin bunun türemiş olması gerekiyor. Mesela oyundan oyuncu isim yapım zekidir. Bu türemiştir tamam ama beni kelimesi basittir. O yüzden Adana gitti ya da arkadaşlar B'ye geldiğimde dünyayı kelimesi mesela dünya isim kökü -y kaynaştırmadır. Dünyayı dediğimde -ı eki belirtme hali ekidir. Bakın basit sel basittir basmak fiil köktür, -se, -sa şart kipidir bu da basittir. O mesela zamirdir. Şuradaki -e, -a yönelme hali ikidir vız basittir, gelmek fiili köktür bir geniş zaman ekidir yani burada türemiş sözcük bile yok. Şimdi bak bunları az önce kömürlükten getirmiş diyor. Şimdi atıyorum getirmiş kelimesine bakarsak bunun kökü gelmektir. Gel den getirmek olmuş. Burada o zaman yapım eki var, tamam bu türemiş. Kömür den kömürlük tamam, bu da türemiş. Ön den önce bu da türemiş. Ama bunları kelimesinde yapım eki yok mesela. Ya da az kelimesinde yapım eki yok. O yüzden Ceyhan gitti. Şimdi sürücülerin denetiminin artırıldığı bildirildi. Sorulan adların hiçbirine yanıt vermedi. Şimdi ben gözümün ucundan baktığımda hiçbir kelimesi dikkatimi çekti. Hiç ve bir kelimesinden oluştuğu zaman ben buna birleşik sözcük diyorum. Hepsinin türemiş olması gerekiyor. Ya da mesela bakın vermedi derken vermek fiil köktür -me, -ma olumsuzluk ekidir. Şimdi arkadaşlar olumsuzluk ekiyle ilgili iki farklı fikir var. Bir bazı kişiler yapım eki diyor. Bazı kişiler çekim eki diyor ama genel kanı çekim eki olduğu yönünde. Burada o zaman türemiş sözcük yok burada zaten türü bir sözcük olsa bile birleşik sözcük buldum. Denizli de gitti. Bakın sürücü kelimesi şuradaki -cu eki yapım ekidir. Denemekten denetmek, denemekten denetim yapım ekidir. Artmaktan artırmak yapım ekidir. Keza şuradaki -dık eki sıfat fiil ekidir ve fiilimsi eklerinin hepsi yapım eki sayılır. Bilmekten bildirmek, bildirmekten bildirilmesiyle yapım ekidir. O zaman ne yaptım ben?
Edirne'deki bütün şıklarımı türemiş buldum arkadaşlar. Diğer bir soruya bakacak olursak. Bakın farklı bir soru kalıbı, bu sefer diyor ki aşağıdaki cümlelerin hangisinde hem basit hem türemiş hem birleşik sözcük olacak?
Şimdi Adana'ya bakıyorum. Servis basit arkadaşlar, şoför isim köktür bizim şoförümüz derken iyelik ekidir. O zaman bu da basit, trafik de basit. Kural, hep, uyardı kelimelerine baktığımda böyle sorularda genellikle şu birleşik sözcükten başlayın bence. Gözünüzün ucu ile birleşik sözcüğü arayın. Mesela bakın Adana'da birleşik sözcük yok. Bursa'ya bakıyorum, burada buldum mesela. Denizli'ye baktım bulamadım. Bunu olumluya çevirirsen bulabildim dersin. Buradaki -e bilmek eki yeterlik fiildir. Bu da bir kalsın. Her testte 14 soru bulunuyordu derken bakın burada da birleşik sözcük yok. "Kullanmadığı eşyaları yoksullara dağıttı" derken burada da yok. Hemen eleyebilirsin. Şimdi yollar derken basit sözcüktür yol, isim köktür, -lar, -ler çokluk ekidir, -ın ilgi hali ekidir. Zaman basittir, hiçbir birleşiktir. Böyle kelimesinin açılımı arkadaşlar bu öğleden gelir, buradaki -u düşer. Açmaktan açılmak fiilden fiil yapım ekidir. Şuradaki -dık eki sıfat fiil ekidir yani yapım ekidir. Yani türemiştir. Basit, birleşik türemişi buldum. Gör fiil köktür, -ma, -me yine genel kanı olarak çekip eki kabul edilir. -dı, -du, -dü görülen geçmiş zaman ekidir. Şuradaki -m eki de birinci tekil şahıs tekidir. O zaman ben cevabımı buldum. Ev basittir, gelmek basittir, burada yönelme hala eki aldı. Burada görülen geçmiş zaman eki aldı. Sonra -m şahıs ekini aldı ama zaten bağlaçtır. Sen kişi zamiridir, -i'de belirtme hal ekidir. Yani burada bileşik var, basit var ama türemiş sözcük olmadığı için ben buradaki Denizli şıkkını da eledim. Bu soruya geldiğimizde hangisi türemiş sözcük değildir diyor arkadaşlar. Balıktan balıkçı, balıkçıdan balıkçılık yapım ekidir. Adana gitti. Şimdi C'ye bak farktan farklı. Bunun kökü farktır, isimden ismim yapım eki yaptı gitti. Ayrılmıştı derken arkadaşlar bunun kökü ayırmaktır. Ayırmaktan ayrılmak derken bu da yapım ekidir. Bunun kökü yetmektir. Yetmekten yeter, yeterden yeterli, bu da yapım eki oldu ama yürüdü kelimesinin kökü yürüdür. Yürümek fiil köktür. -dı, -di, -du, -dü de görülen geçmiş zaman eki olduğu için hepsi türemiş. Bursa basit oldu. Son sorumuza gelecek olursak arkadaşlar bu sefer altı çizili sözcüklerden yapıca hangisi farklıdır dedi. Şimdi A'ya baktığımda geçtikçe derken burada -dıkça, -dikçe zarf fiil eki vardır ve fiilimsi eklerinin hepsi yapım eki sayıldığı için ben birinci kelimeye ne dedim, türemiş. Bursa'ya baktığımda gösteren diyor. Bakın göstermek burada -an, -en sıfat fiil eki var. Yani fiilimsi var, o zaman ben buna da türemiş dedim. Şimdi Denizli'ye baktığımda arkadaşlar bakın ögrkem isim kötür. Görkem den görkemli isimden isim yapım eki yaptı. Deniz'yi de eledim yani bu da türemiş oldu. Edirne'ye baktığımda arkadaşlar geçmek fiil köktür, geçmekten geçirmek fiilden fiil yapım eki yaptı ki şurada zaten anası mezar dikecekmişte ki -dik sıfat fiil eki var. Bu da yapısına göre türemiş oldu ama Ceyhan'a baktığımda bir ve az kelimelerinden oluşmuş. O zaman ben buna yapıca ne diyorum arkadaşlar birleşik sözcük diyorum. Yani yapıca farklı olan C oldu arkadaşlar.
