Cümlenin Ögeleri Konu Anlatımı

Cümlenin Ögeleri Nelerdir?

1. Temel Ögeler: Özne, Yüklem
2. Yardımcı Ögeler: Nesne, Dolaylı Tümleç, Zarf Tümleci, Edat Tümleci

Cümlenin Ögeleri Nasıl Bulunur?

Bir cümlede önce yüklem bulunur. Sonra diğer ögeler yükleme soru sorularak bulunur.

Cümlenin Ögeleri Soruları

Yüklem Nedir?

Cümlenin en önemli ögesidir. Yüklemler bir yargı veya bir durum bildirirler. Yüklemi bulmak için özel bir soru yoktur, yargı bildiren veya durum bildiren sözcük yüklemdir diyebiliriz.

Gizem’i çok seviyorum. (bu cümlede yargı bildiren sözcük “seviyorum” olduğu için yüklem)

Kafamda deli sorular var. (bu cümlede “var” durum bildirdiği için yüklem)

NOT: İsim ya da isim soylu sözcükler ek eylem alarak yüklem olabilirler.

Yazın benimkinden daha güzelmiş.

Bahçede başka çocuklar da vardı.

Özne Nedir?

Özne yüklemin bildirdiği işi veya durumu gerçekleştiren ögedir. Yüklemden sonra en önemli ögedir. Yükleme sorulan “ne” ve “kim” sorusuna cevap verir.

Grip salgını pek çok ilde yayılmış.

Çocuklar parkta top oynuyorlar.

Özne Nasıl Bulunur?

Özne, bir cümledeki eylemi yapan veya durumu ifade edilen kişi veya nesnedir. Özneyi bulmak için yapmanız gereken şey, cümledeki eylem (fiil) sorulduğunda “Kim?” ya da “Ne?” sorusunun cevabını bulmaktır. Bu sorulara cevap veren kelime veya kelime öbeği genellikle cümledeki öznedir.

Örneğin, “Ahmet ders çalışıyor.” cümlesinde, “ders çalışıyor” eyleminin sorusuna “Kim?” sorusunun cevabı “Ahmet” olduğu için “Ahmet” öznedir.

Başka bir örnek olarak, “Kitap masanın üzerinde.” cümlesinde, “Kitap” nesnesi “Ne?” sorusunun cevabı olduğu için bu cümlede özne yoktur.

Her Cümlede Özne Olur mu?

Hayır, her cümlede özne olması gerekmez. Özne, bir cümledeki eylemi yapan veya durumu ifade edilen kişi veya nesnedir. Eğer cümlede bir eylem yoksa veya eylem kişi veya nesneyle ilgili değilse, özne de olmayabilir.

Örneğin, “Bugün güneşli.” cümlesinde, bir eylem yoktur. Bu cümlede özne de yoktur. Benzer şekilde, “Kitap” veya “Kırmızı araba” gibi cümlelerde de özne yoktur çünkü eylem ifade edilmediği için özneye gerek yoktur.

Ancak çoğu cümlede özne bulunur. Öznenin olmadığı cümleler genellikle isim cümleleri olarak adlandırılır.

Bir Cümlede Birden Fazla Özne Bulunabilir mi?

Hayır, bir cümlede birden fazla özne bulunmaz. Cümleler, genellikle bir eylemin yapıldığı veya bir durumun ifade edildiği bir söyleyiş olduğundan, bu eylem veya durumu gerçekleştiren veya ona sahip olan tek bir özne olması gerekir.

Örneğin, “Ali ve Ayşe parkta koşuyor.” cümlesinde iki özne var gibi görünüyor ancak aslında “Ali ve Ayşe” birlikte eylemi yapıyorlar. Bu nedenle, özne tekil olarak ele alınmalı ve cümle şu şekilde düzenlenmelidir: “Ali ve Ayşe, parkta koşuyor.”

Ancak, bazı cümlelerde bir özne, birden fazla isim veya isim öbeği ile ifade edilebilir. Örneğin, “Havaalanında, annem, babam ve kardeşim beni bekliyor.” cümlesinde “annem, babam ve kardeşim” isim öbekleri, birlikte özne olarak kabul edilebilir.

Öznenin Aldığı Ekler

Özne, Türkçe dilbilgisinde farklı ekler alabilir. Bu ekler, öznenin kişi, sayı ve zamana göre nasıl değiştiğini gösterir.

Özne ekleri, fiilin çekimi veya zamir kullanılmadan önce eklenir. Türkçe’de özne ekleri şu şekildedir:

• Ben: -im, -ım, -um, -üm
• Sen: -sin, -sın, -sun, -sün
• O (tekil): -dir (edilgen fiillerde), -dır (edilgen fiillerde), -tir (edilgen fiillerde), -tır (edilgen fiillerde)
• Biz: -iz, -ız, -uz, -üz
• Siz: -siniz, -sınız, -sunuz, -sünüz
• Onlar: -dirler (edilgen fiillerde), -dırlar (edilgen fiillerde), -tırlar (edilgen fiillerde), -tırlar (edilgen fiillerde)

Örneğin, “Ben okula gidiyorum.” cümlesinde özne “Ben” olduğu için, “Ben” öznesi “-im” ekini alır ve cümle “Ben okula gidiyorum.” şeklinde olur. Benzer şekilde, “Siz yarın buraya geleceksiniz.” cümlesinde özne “Siz” olduğu için, “Siz” öznesi “-siniz” ekini alır ve cümle “Siz yarın buraya geleceksiniz.” şeklinde olur.

Gizli Özne Nedir?

“Gizli özne” terimi, Türkçe dilbilgisinde kullanılan bir kavramdır ve özne olmasına rağmen cümlede belirtilmemiş veya dolaylı olarak ifade edilmiş özne anlamına gelir.

Örnek: Dün akşam eve geç geldim. (Bu cümlede “ben” öznesi gizli öznedir.)

Sözde Özne Nedir?

Yüklemi edilgen çatılı bir fiil olan cümlelerde, eylemden etkilenen öğeye sözde özne denir. Bu tür öznesi olan cümlelerde eylemin kim tarafından yapıldığı belirtilmez. Aşağıdaki örneklerde sözde özneler kalın yazılmıştır:

• Odamın duvarları mavi renge boyandı. (Ne boyandı?)
• El arabasının tekerleği kırılmış. (Ne kırılmış?)

Özne – Yüklem Uyumu

Özne yüklem uyumu, Türkçe dilbilgisinde cümlelerin doğru ve anlaşılır olması için önemli bir kuraldır. Bu kurala göre, cümlede yer alan özne ve yüklem arasında kişi, sayı ve zaman açısından uyum olmalıdır.

Örneğin, “Ben kitap okur.” cümlesi yanlıştır çünkü özne “ben” tekil bir kişi iken, yüklem “okur” çoğul bir kişiliktir. Bu cümle doğru haliyle “Ben kitap okurum.” şeklinde olmalıdır.

Aynı şekilde, “Biz yarın sinemaya gitmek.” cümlesi de yanlıştır çünkü yüklem “gitmek” fiilinin sonuna “-mek” eki eklenerek yanlış yazılmıştır. Bu cümle doğru haliyle “Biz yarın sinemaya gideceğiz.” şeklinde olmalıdır.

Özne yüklem uyumu ayrıca zaman açısından da uyuma dayanır. Örneğin, “Ben dün kitap okur.” cümlesi yanlıştır çünkü özne “ben” şimdiki zamanda kullanılmışken, yüklem “okur” geçmiş zamanda kullanılmıştır. Bu cümle doğru haliyle “Ben dün kitap okudum.” şeklinde olmalıdır.

Bu nedenle, Türkçe cümlelerde özne yüklem uyumu önemlidir ve doğru uyumlu cümleler kullanarak anlaşılır ve doğru ifadeler kullanılmalıdır.

Nesne Nedir?

Eylemden etkilenen ögedir. İkiye ayrılır.

Belirtili Nesne Nedir?

Yükleme sorduğumuz “neyi” ve “kimi” sorularına cevap verir.

Bu sabah yolda eski arkadaşımı gördüm.

Belirtisiz Nesne Nedir?

Özneyi bulduktan sonra yükleme soracağımız ikinci ne sorusunun cevabı belirtisiz nesne olur.

Ünlü yazar gençliğinde pek çok şiir yazmış.

Dolaylı Tümleç Nedir?

Yüklemin bildirdiği yargının yöneldiği, bulunduğu, ayrıldığı yeri ve yönü bildiren ögedir. Yer tamlayıcısı da denir.

Yaşlı adam albümdeki fotoğrafa bakakaldı.

Bu kitabı sınıftaki bir arkadaşıma aldım.

Doğru söyleyeni dokuz köyden kovarlar.

Dolaylı Tümleç Nasıl Bulunur?

Dolaylı tümleç, bir fiilin yöneldiği nesneyi veya kişiyi belirtir ve cümlenin anlamını tamamlar. Dolaylı tümleci bulmak için cümleyi “neye?” veya “kime?” sorularıyla tamamlamanız gerekir.

Örneğin, “Ali, annesine hediye aldı.” cümlesinde “annesi” dolaylı tümleçtir. Çünkü fiilin yöneldiği nesne “hediye”, “annesine” sorusuyla tamamlanır.

Başka bir örnek vermek gerekirse, “Ben, arkadaşıma mektup yazdım.” cümlesinde “arkadaşıma” dolaylı tümleçtir. Çünkü fiilin yöneldiği nesne “mektup”, “arkadaşıma” sorusuyla tamamlanır.

Dolaylı tümleci belirlemek için, “fiil + ne veya kime” sorusunu sormak yeterlidir. Böylece fiilin yöneldiği nesne veya kişi belirlenebilir ve dolaylı tümleç bulunabilir.

Dolaylı Tümleç Bulunurken Sorulması Gereken Sorular

1. Fiil ne iş yapıyor veya ne yapıyor? (Özne ve yüklemi belirlemek için)
2. Fiil neyi veya kimi etkiliyor veya kime yönelik? (Nesne veya doğrudan tümleç için)
3. Fiilin yönelik olduğu nesne veya kişi neyin veya kimsenin üzerine veya hangi kişiye yönelik? (Dolaylı tümleç için)

Bu sorular, dolaylı tümleci belirlemek için yararlıdır. Örneğin, “Ali, annesine hediye aldı.” cümlesinde “aldı” fiili, “neyi” veya “kimi” etkilediğimizde “hediye” nesnesi çıkar. Ardından, “hediye” nesnesi üzerine veya hangi kişiye yönelik olduğumuzu sorarsak, “annesine” dolaylı tümleç olarak ortaya çıkar.

Başka bir örnek vermek gerekirse, “Ben, arkadaşıma mektup yazdım.” cümlesinde “yazdım” fiili, “neyi” veya “kimi” etkilediğimizde “mektup” nesnesi çıkar. Ardından, “mektup” nesnesi hangi kişiye yönelik olduğumuzu sorarsak, “arkadaşıma” dolaylı tümleç olarak ortaya çıkar.

Bu şekilde, cümledeki fiilin nesnesi veya kişisi belirlendikten sonra, dolaylı tümleci bulmak için “neye?” veya “kime?” sorusu sorulabilir.

Dolaylı Tümleç ile Zarf Tümleci Arasındaki Farklar

Dolaylı tümleç, bir fiilin yöneldiği nesneyi veya kişiyi belirtir ve cümlenin anlamını tamamlar. Dolaylı tümleci belirlemek için, “fiil + ne veya kime” sorusunu sormak yeterlidir. Dolaylı tümleçler genellikle “neye?” veya “kime?” sorularıyla sorulabilir. Örneğin, “Ali, annesine hediye aldı.” cümlesinde “annesine” dolaylı tümleçtir.

Zarf tümleci ise, fiilin zamanı, yerini, nedenini veya nasıl yapıldığını belirten kelimeler veya kelime gruplarıdır. Zarf tümleci belirlemek için “fiil + nasıl?”, “fiil + ne zaman?” veya “fiil + neden?” gibi sorular sorulabilir. Örneğin, “Ali, sabah erkenden evden çıktı.” cümlesinde “sabah erkenden” zarf tümlecidir.

Dolaylı tümleç ve zarf tümleci arasındaki ana fark, dolaylı tümlecin fiilin yöneldiği nesneyi veya kişiyi belirtmesi, zarf tümlecinin ise fiilin zamanını, yerini, nedenini veya nasıl yapıldığını belirtmesidir. Ayrıca, dolaylı tümleç genellikle bir isim veya zamirle ifade edilirken, zarf tümleci sıfat veya zarf ile ifade edilir.

Dolaylı tümlecin ve zarf tümlecinin belirlenmesi, cümlenin anlamını anlamak için önemlidir. Bu nedenle, doğru bir şekilde tespit etmek önemlidir.

Zarf Tümleci Nedir?

Zarf tümleci, bir cümlenin yüklemi veya nesnesi dışında, bir zarfın veya zarf cümlesinin yüklemi olarak işlev gördüğü tümleçtir. Zarf tümleci, cümleye bir zaman, yer, şekil, neden, amaç, ölçü gibi ek bilgiler ekleyerek, cümlenin anlamını açıklığa kavuşturur veya zenginleştirir.

Kaygan zeminlerde yavaş yavaş yürüyeceksin.

Her sabah buradan geçer.

Gazeteciler konuşmanı çok beğenmişler.

Kar yağdığından yollar kapanmış.

Zarf Tümleci Nasıl Bulunur?

Zarf tümleci, bir cümlenin nesne ve yükleminden farklı olarak, cümlede bir zarfın veya zarf cümlesinin yüklemi olarak işlev gördüğü bir tümleçtir. Zarf tümleci, “ne zaman”, “nerede”, “niçin”, “nasıl” gibi sorulara cevap veren kelimeleri içerir.

Bir cümlede zarf tümleci bulmak için, öncelikle cümlede yüklemi belirleyin. Daha sonra, “ne zaman”, “nerede”, “niçin”, “nasıl” gibi sorulara cevap veren kelimeleri arayın. Bu kelimelerin yanında gelen kelime veya kelime grupları, cümledeki zarf tümlecini oluşturur.

Adlaşma Nedir?

Zarf tümleci, bir zarf veya zarf cümlesinden oluşan bir tümleçtir. Zarf tümleci, cümlede bir yüklem işlevi görür ve çoğunlukla zaman, yer, şekil, neden, amaç, ölçü vb. ek bilgiler sağlar. Bazı durumlarda, zarf tümleci adlaşarak cümlede bir isim görevi görebilir.

• Dışarı gelsene! (yalın hâl, zarf, zarf tümleci)
• Artık komutanlardan başka hiç kimse dışarı çıkmazdı. (yalın hâl, zarf, zarf tümleci)
• Şu sandalyeleri dışarıya taşıyalım. (-e hâli, isim, dolaylı tümleç)
• Ben içeriyi bir kontrol edeyim. (-i hâli, isim, belirtili nesne)

Edat Tümleci Nedir?

“Ne ile, kim ile, kim için, ne için, kime göre, neye göre” sorularına cevap veren ögelerdir.

Eskiden bu sokaklar çocuk sesleriyle çınlardı.

Küçük bir fırçayla pencere kenarını boyadı.

Bundan sonra okula otobüsle gidecek.

Ara Söz (Açıklamalı Öge) Nedir?

Bir ögeyi açıklamak ya da bir konuda bilgi vermek amacıyla iki virgül ya da kısa çizgi arasında söylenen sözlerdir.

Yahya, sınıfın en yaramaz öğrencisi, bugün okula gelmedi.

Bursa’da, çok büyük bir mağazada, çok güzel bir elbise gördüm.

İlk dersimi o gün -yirmi gün önce- anlattım.

Ara Söz Nasıl Bulunur?

Ara sözler, cümle içinde ana düşüncenin yanında kullanılan, o düşünceyi tamamlayan ya da destekleyen sözcük veya sözcük öbekleridir. Ara sözler, cümleye eklenen, ancak asıl anlamı değiştirmeyen sözcüklerdir ve cümlenin anlamını daha açık ve anlaşılır hale getirirler.

Ara sözcükleri tespit etmek için, cümleyi birçok kez okuyarak, sözcüklerin anlamlarını anlamak ve cümlenin bağlamını göz önünde bulundurmak önemlidir. Ayrıca, bir ara sözcüğün varlığına dair ipucu, cümlede konumlarından biridir. Ara sözcükler, cümlede ana düşüncenin etrafında konumlandırılırlar.

Özetle, ara sözcükleri belirlemek için cümlenin tamamını dikkatle incelemek, cümlenin bağlamını anlamak ve ara sözcüklerin anlamlarını anlamak gereklidir.