Fiil Nedir?
“Fiil” kelimesi Türkçe dilinde iş, hareket, eylem anlamlarına gelir. Dilbilgisi açısından, fiil kelimesi eylem yapan, durum bildiren ya da olayı gerçekleştiren bir sözcük türüdür. Fiiller, cümlelerde özne ile nesne arasındaki ilişkiyi belirlemek için kullanılır.
Fiilde Çatı Nedir?
Eylemlerin özne ve nesneyle ilişkisi yönünden almış oldukları durumları gösteren özelliklere denir.
Fiilde Çatı Nasıl Bulunur?
Cümlede, eylemin nesne alabilip alamamasına ya da öznenin, eylemde bildirilen işle ilgili olarak gösterdiği özelliğe eylem çatısı denir. Dolayısıyla, yüklemi eylem olmayan cümlelerde çatı aranmaz.
Özne – Yüklem İlişkisi (Öznelerine Göre Fiil Çatıları)
- Etken
- Edilgen
- Dönüşlü
- İşteş
Etken Fiil
Öznenin yaptığı işi anlatan fiillerdir. Özne, işi bizzat kendisi yapar. Çatı eklerini almazlar.
Örnekler
Yıllardır görüşemediği arkadaşlarını arıyor.
Dostlarımdan ayrılmak bana çok ağır geliyor.
Çiçeklerine yazın bolca su vermelisin.
Bunları sizin sokaktaki çiçekçiden aldım.
Edilgen Fiil
Edilgen çatıda özne işi yapmaz ve yapılan işten etkilenir. Bu tarz cümlelerde özne pasif kalır yani sözde öznedir. Eylem –l ya da –n eki alır. Edilgen çatıda eylemden önce “başkası tarafından” getirilirse anlamlı olur.
Örnekler
Hesap zor bir şekilde ödendi. (başkası tarafından ödendi)
Mutfaktaki bulaşıklar yıkandı. (başkası tarafından yıkandı)
Hırsız polisler tarafından yakalandı. (başkası tarafından yakalandı)
Dönüşlü Fiil
Dönüşlü çatıda özne hem işi yapıyor hem de yapılan işten etkilenir. Öznesi gerçek özne olur. –l ya da –n eki alır. Yani dönüşlü çatı, edilgen ve etken çatının bir karışımı olarak düşünülebilir.
Örnekler
Gizem, akşamki parti için güzelce süslendi.
Evlendiği için işinden ayrıldı.
Sınavı başarıyla geçmene çok sevindim.
İşteş Fiil
İşteş çatıda eylemi en az iki kişinin yapma anlamı vardır. Öznesi gerçek özne olur. –ş ekini alır. Eylemi karşılıklı veya birlikte yapma anlamı vardır.
Örnekler
Öğrenciler sınıfta bir anda gülüştü.
Gereksiz yere her gün tartışıyoruz.
Annemle babam senelerce mektuplaştı.
Nesne-Yüklem İlişkisi (Nesnelerine Göre Fiil Çatıları)
- Geçişli
- Geçişsiz
- Ettirgen
- Oldurgan
Geçişli Fiil
- Nesne alan ya da alabilen eylemlerdir.
- Neyi ve kimi sorularına cevap verirler.
- Kolay yolu , eylemin başına (onu) getirdiğinde anlamlı oluyorsa geçişli fiil olur.
Örnekler
Geçen gün onu sinemada gördüm.
Bu konuyu nasıl anlatacağımı biliyorum.
Kendince basit şarkılar yazıyor.
Geçişsiz Fiil
- Nesne alamayan eylemlerdir.
- Neyi ve kimi sorularına cevap vermezler.
- Eylemin başına (onu) getirdiğinde anlamsız olur. Yani, geçişli fiilin tam tersidir.
Örnekler
Dağ başından duman eksik olmaz.
Çeşmenin yanındaki sandalyeye oturdu.
Bugün erken uyandım.
Ettirgen Fiil
- Geçişli bir fiilin üzerine ( – r , – t , – dır ) ekleri getirilerek yapılır.
- İşi başkasına yaptırma anlamı vardır.
Örnekler
Mektubu bana yazdırdı.
Evin dolaplarını başkasına yaptırdı.
Koltukları depoya taşıttı.
Oldurgan Fiil
Bu sefer geçişsiz bir fiilin üzerine (-r, -t, -dır) eklerini getirerek onu geçişli hâle getireceğiz.
Örnekler
Çocuğunu erkenden uyuttu.
Beni çok güldürdü.
Annem telefonunu düşürmüş.