Cümle Türleri Konu Anlatımı ve Örnek Soru Çözümü

Cümle Türleri Konu Anlatımı

Cümle türleri konusundaki 3 ana başlığa dikkat ettiğimizde yüklemle ilgili olduğunu görüyoruz. Şimdi tüm türleri detaylı olarak incelemeye başlayalım:

Anlamına Göre Cümleler

Burada en önemlileri olumlu ve olumsuz cümlelerdir genellikle sorularda da bu cümleleri soracaklardır. Olumlu ve olumsuz cümlelerde yargı yüklemde olduğu için yükleme bakmak yeterli.

1) Olumlu Cümle

• Konakta birbirinden güzel birçok tablo vardı.
• Dedem ben çocukken ölmüş.

Tablo var olduğu için, ölmek eylemi gerçekleştiği için bu örneklere olumlu bir cümle diyoruz.

2) Olumsuz Cümle

• Dün sevdiğim diziyi izleyemedim.
• Dün akşam bizim sokak çok ıssızdı.

İzleme eylemi gerçekleşmemiştir. -me olumsuzluk eki kullanılmıştır. Is sahip demektir. Issız derken sahipsiz olduğu ifade ediliyor. -siz yokluk eki olumsuzluk anlamı kattığı için olumsuz bir cümledir.

Önemli Örnekler:

• O, işini bilmez mi?

Örneğe ilk olarak yapıca bakalım yani elimizde eke kelimeye bakalım. Yargı bildirdiği için bilmez kelimesini alacağız. İçinde -mez olumsuzluk eki bulunduğu için yapıca olumsuz diyoruz. Fakat cümlenin anlamına baktığımızda o işini bilir yargısı karşımıza çıkıyor yani anlamca bilir olmuştur bu nedenle anlamca olumlu diyoruz.

• Ne sana kırıldım ne ona.

Açıklama: Öncelikle yapıcasına bakacağız yargı kırıldım herhangi bir olumsuzluk bildiren ek olmadığı için yapıca olumlu diyoruz. Anlamına baktığımızda ise ikinize de kırılmadım demek istiyor kişi yargıya dikkat kırılmadım içinde -ma olumsuzluk ekini görüyoruz ve eylemin gerçekleşmediğini öğreniyoruz bu nedenle anlamca olumsuzdur.

3) Soru Cümlesi

• Buraya nasıl geldiniz?
• Hangi evi daha çok sevdin?

Nasıl soru zarfıyla soru anlamı sağlanmıştır. Hangi? soru sıfatıyla soru anlamı sağlanmıştır.

4) Ünlem Cümlesi

• Eyvah, yemek yandı!
• İmdat! Gemi batıyor.

Eyvah, telaşlanma imdat ise korku duygusunu katarak ünlem cümlesi oluşturmuştur.

Yüklemin Türüne Göre Cümleler

Türkçede tür denildiğinde aklımıza isim, fiil … gelmeli. Bu cümlelerde de yükleme bakacağız yüklem fiil ise fiil cümlesi yüklem isim ise isim cümlesi olacaktır.

1) İsim Cümlesi

Yüklemi isim olan cümlelerdir.

• Kardeşi bugün çok hastaydı.
• Yarın önemli bir sınavı varmış.

Hasta ve var kelimeleri isimdir bir iş bildirmediği ve -mak/-mek almadığı için.

2) Fiil Cümlesi:

Yüklemi fiil olan cümlelerdir.

• Meyve ve sebzeleri dolaba yerleştirdim.
• Gün boyu salıncakta sallandı.

Yerleştirmek ve sallanmak iş, hareket bildirdiği için fiil cümlesidir.

Yüklemin Yerine Göre Cümleler

Türkçede yüklem sonda bulunmalıdır. Yüklem sonda bulunmaz ise o cümle kurallı cümle olmaktan çıkar.

1) Kurallı Cümle

Yüklemi sonda bulunan cümlelerdir.

• Çalılara kaçan top patlamış.
• Tatilin bitmesini hiç istemiyordu.

Patlamış ve istemiyordu kelimeleri cümlelerin yüklemidir. Yüklem sonda bulunduğu için kurallı bir cümledir, diyoruz.

2) Devrik (Kuralsız) Cümle

Yüklemi sonda olmayıp cümlenin herhangi bir yerinde olan cümlelerdir.

• Kalakaldım bana söylediklerinden sonra.
• Bütün bu olanlar bozmuştu moralimizi.

İlk cümlede kalakaldım yüklem olarak kullanılmıştır. İkinci cümlede bozmuştu yüklem olarak kullanılmıştır. Her iki cümlede de yüklemler sonda bulunmadığı için devrik yani kuralsız cümle olur.

3) Eksiltili Cümle

Yüklemi bulunmayan ifadelerdir. Üç nokta(…) ile gösterilir.

• Dürüst insanları severim sahtekarları asla…
• Kiminin parası, kiminin duası…

Cümlelerinde yüklem olmadığı için cümlenin devam edeceğini anlıyoruz bu nedenle sonuna üç nokta getiriyoruz. Yüklemi olmadığı için de eksiltili cümle diyoruz.

Yargısına Göre Cümleler

Sorularda en sık karşımıza gelecek başlıktır.4 başlık altında inceleyeceğiz.

1) Basit Cümle

Tek yargılı cümledir. Temel yargı yüklemdir. Sadece yüklemi olan cümlelerdir.

• Tarihi romanları keyifle okuyorum.
•  Bu ağacın altında oyunlar oynardık.

Okuyorum: temel yargı & Oynardık: temel yargı. Her iki cümlede de tek yargı kullanıldığı için yapısına göre basit cümledir.

2) Birleşik Cümle

Temel yargı ve yan yargısı bulunan cümledir. Yan yargıyı 5 unsur oluşturur.

a.    Girişik Birleşik Cümle: Yüklem + Eylemsi

b.    Ki’li Birleşik Cümle: Yüklem+ ki

c.    Koşullu, Birleşik Cümle: Yüklem+ -se/-sa

d.    Mi’li Birleşik Cümle: Yüklem+ mi

e.    İç İçe Birleşik Cümle: Cümlenin içinde bir iç cümlenin bulunmasıdır.

a. Girişik Birleşik Cümle: İçinde eylemsi bulunan cümlelerdir.

• Depremde yıkılan evler bu yıl yeniden yapıldı.
  • Yapıldı: temel yargı
  • Yıkılan ifadesinde an sıfat fiil ekini almıştır.: yan yargı

     Soruda bize yan yargının hangi öge olduğunu sorabilir. Ögelerini bulalım.

• Yapıldı –> yüklem
• Yapılan ne? Depremde yıkılan evler —> özne

     O zaman bu cümlede özne yargıdan oluşmaktadır, diyebiliriz.

• Yaşlı adam yüzünü buruşturarak elini bana uzattı.
  • Uzattı: temel yargı
  • Buruşturarak kelimesinde –arak zarf fiil eki kullanılmıştır: yan yargı

      Yan yargının oluşturduğu ögeye bakalım.

• Uzattı–> yüklem
• Kim uzattı?  Yaşlı adam –> özne
• Neyi uzattı? Elini –> nesne
• Nasıl uzattı? Yüzünü buruşturarak –> zarf tümleci

Bu cümlede zarf tümleci yan yargıdan oluşmuştur, diyebiliriz.

• Karanlıkta onun radyo konuşmasını dinliyordum.
  • Dinliyordum: temel yargı
  • Konuşması kelimesinde –ma isim fiil eki kullanılmıştır: yan yargı

     Yan yargının oluştuğu ögeyi bulalım.

• Dinliyordum –> yüklem
• Dinleyen kim? Ben –> gizli özne
• Neyi dinliyordum? Onun radyo konuşmasını –> belirtili nesne
• Nerede dinliyordum? Karanlıkta –> dolaylı tümleç

b. Ki’li Birleşik Cümle: İki cümleyi birbirine bağlayan ki bağlacını yan yargı olarak alacağız.

• Şiiri o kadar güzel okudu ki mest olduk.
  • Mest olduk: temel yargı
  • Şiiri o kadar güzel okudu ki: yan yargı

Bu cümlelerde yan yargıyı belirlerken cümlenin başından ki bağlacına kadar olan kısmı yan yargı olarak belirleriz.

• Benimle konuş ki seni anlayayım.
  • Anlayayım: temel yargı
  • Benimle konuş ki: yan yargı

Cümlenin içinde ki bağlacıyla oluşmuş bir yan yargı olduğu için ki’li birleşik cümle diyoruz.

c. Koşullu (Şartlı) Birleşik Cümle: Yan yargısı -se/-sa şart ekinden oluşan cümlelerdir.

• Kar yağarsa kardan adam yaparız.
  • Yaparız: temel yargı
  • Kar yağarsa: yan yargı

• Sen gelirsen ben de gelirim.
  • Gelirim: temel yargı
  • Sen gelirsen: yan yargı

Her iki cümlede de yan yargı -se/-sa şart ekinden oluştuğu için koşullu birleşik cümle diyoruz.

d. Mi’li Birleşik Cümle: Yan yargısının içinde mi soru edatı bulunun cümlelerdir. Mi burada soru sorma görevinde kullanılmaz.

• Evine erken geldi mi mutluluğu yüzünden okunurdu.
  • Mutluluğu yüzünden okunurdu: temel yargı
  • Evine erken geldi mi: yan yargı

• Öğretmenimizi kapıda gördük mü kaçacak delik arardık.
  • Kaçacak delik arardık: temel yargı
  • Öğretmenimizi kapıda gördük mü: yan yargı

Her iki cümlede yan yargı mi edatından oluşturulduğu için mi’li birleşik cümle diyoruz.

e. İç İçe Birleşik Cümle

• Öğretmenimiz, yine görüşeceğiz, dedi.
  • Öğretmenimiz dedi –> dış cümledir.
  • Yine görüşeceğiz –> iç cümledir.
  • Dedi –> yüklem
  • Diyen kim? Öğretmenimiz –> özne
  • Ne dedi? Yine görüşeceğiz –> nesne

Bu cümlenin yan yargısı yani iç cümle nesneden oluşmaktadır, diyebiliriz.

• Bahçe kapısında ‘’Park etmeyiniz!’’ yazılıydı.
  • Bahçe kapısında yazılıydı: dış cümle
  • Park etmeyiniz –> iç cümle
  • Yazılıydı –> yüklem
  • Yazılı olan ne? Park etmeyiniz –> özne
  • Nerede yazılıydı? Bahçe kapısında –> dolaylı tümleç

Yukarıdaki cümlede yan yargı park etmeyiniz ifadesidir. Yükleme sorduğumuz ilk ne sorusu bize özneyi verdiği için bu cümlede yan yargı özne görevindedir, diyoruz.

3) Bağlı Cümle

Bağlaçlarla birbirine bağlanan cümlelere bağlı cümle denir.

• Kapı açıldı ve ufak tefek biri içeriye girdi.
  • Kapı açıldı, birinci cümledir. Ufak tefek biri içeriye girdi, ikinci cümledir. Ve bağlacı her iki cümleyi birbirine bağladığı için bağlı cümledir. Bu iki cümlede öge ortaklığı olup olmadığına bakalım. Öge ortaklığı varsa bağımlı bağlı öge ortaklığı yoksa bağımsız bağlı cümle olur.
  • Açıldı –> yüklem
  • Açılan ne? Kapı –> özne
  • Girdi –> yüklem
  • Giren kim? Ufak tefek biri –> özne
  • Nereye girdi? İçeriye –> dolaylı tümleç

Her iki cümlenin de öge ortaklığı olmadığı için bu cümleye bağımsız bağlı cümle diyoruz.

• Okumayı bilmiyor veya numara yapıyor.
  • Okumayı bilmiyor birinci cümlemiz. Numara yapıyor ikinci cümlemiz cümleler veya bağlacıyla bağlandığı için bağlı cümledir.
  • Bilmiyor–> yüklem
  • Bilmeyen kim? O –> gizli özne
  • Yapıyor –> yüklem
  • Yapan kim? O –> gizli özne
  • Ne yapıyor? Numara –> nesne

Her iki cümlede gizli özne ortak olduğu için bağımlı bağlı cümledir.

4) Sıralı Cümle

Virgül ya da noktalı virgülle bağlandığı cümleler sıralı cümlelerdir.

• Gözlerinde yıldızımsı parıltılar olurdu , ben öyle düşünürdüm.

İlk cümlemiz ‘’Gözlerinde yıldızımsı parıltılar olurdu.’’ İkinci cümlemiz ‘’Ben öyle düşünürdüm.’’ İki cümle virgül ile birbirine bağlandığı için bağlı cümle diyoruz. Öge ortaklığı olup olmadığına bakıyoruz. Öge ortaklığı varsa bağımlı sıralı cümle, öge ortaklığı yoksa bağımsız sıralı cümledir.

• Olurdu –> yüklem
• Olan ne? Yıldızımsı parıltılar –> özne
• Nerde olurdu? Gözlerinde –> dolaylı tümleç
• Düşünürdüm –> yüklem
• Düşünen kim? Ben –> özne
• Nasıl düşünürdüm? Öyle –> zarf tümleci

Cümlelerde öge ortaklığı bulunmadığı için bağımsız sıralı cümle diyoruz.

• Mart kapıdan baktırır; kazma kürek yaktırır.

İlk cümlemiz ‘’Mart kapıdan baktırır’’. İkinci cümlemiz Kazma kürek yaktırır’’  Cümleler virgül ile sıralandığı için sıralı cümle diyoruz.

• Baktırır–> yüklem
• Baktıran ne? Mart –> özne
• Neden baktırır? Kapıdan –> dolaylı tümleç
• Yaktırır –> yüklem
• Yaktıran kim? Mart –> özne
• Ne yaktırır? Kazma kürek –> nesne

Cümlelerde özne ortak kullanıldığı için bağımlı sıralı cümle diyoruz.