Konu çalışmalarını tamamladıktan sonra, zaman zaman notlarına ve formüllere bakmaya ihtiyaç duyabilirsin. Tekrar yaparken ya da soru çözerken notlara göz atmak ve gerekli ipuçlarını almak, öğrenme aşamasında sana epey yardımcı olacaktır. Kunduz ekibi olarak, alanında uzman eğitmenlerimizin de desteğiyle, her konuda mutlaka görmen gereken ipuçlarını, formülleri, ders notlarını senin için derliyoruz!? Bu yazımızda Dünyanın Katmanları, Yer Kabuğu, Manto, Jeolojik Devirler hakkında bilmen gerekenler ile Dünyanın Yapısı ve Oluşumu – Jeolojik Zamanlar konusuna ait soruları çözerken işine yarayacağını düşündüğümüz ipuçları yer alıyor. Umarız bu notlar sana yardımcı olur. İyi okumalar!
??
Dünyanın Yapısı
4.6 milyar yaşındaki dünyamız ilk oluştuğu dönemleri alev topu olarak geçirmiştir. Bu dönemde bünyesindeki ağır metaller çökmüş ve çekirdeği oluşturmuştur. Yüzey kısmı ise soğuyarak yer kabuğunu oluşturmuştur. Dünya; yoğunluk ve sıcaklık bakımından yer kabuğu, manto ve çekirdek olmak üzere üç katmandan oluşmuştur. Yerin derinliklerine indikçe yoğunluk, sıcaklık ve basınç artmaktadır. İnsanoğlu günümüz teknolojisini kullanarak sadece 12 km derinliğe ulaşmıştır. Yani günümüz çekirdeğine inmek için gerekli olan yaklaşık 6000 km lik derinliğe ulaşmamış henüz mümkün değil.
Peki yerin derinliklerine inemiyorsak dünyanın iç yapısı hakkındaki bilgilerimizi nasıl elde ediyoruz?
Biz yerin derinliklerine inemiyoruz fakat yerin derinliklerindeki enerji bize geliyor (Deprem, Volkanizma). Özellikle de Deprem dalgalarıyla, volkanizma sonucu çıkan maddelerin özellikleriyle, taşların farklı sıcaklık ve basınçta gösterdikleri tepkilerin incelenmesiyle tespit edilmektedir. (Sorularda karşımıza bol bol çıkacak bir bilgi)
Dünyanın Katmanları
Alev topu olan Dünyamızın soğuması esnasında yoğun olan maddeler dibe çökerek Dünyamızın çekirdeğini oluşturmuşlardır. Yüzeyde kalan maddeler ise soğuyup yer kabuğunu oluşturmuşlardır. Çekirdek ile yer kabuğu arasında kalan katman ise manto adını almıştır. Yani Dünyamızı haşlanmış bir yumurta gibi düşünecek olursak yumurtanın dışındaki kabuğu yer kabuğuna, yumurtanın beyazını mantoya, yumurtanın en içinde kalan sarı kısmını da çekirdeğe benzetebiliriz. Dünyanın derinliklerine indikçe sıcaklık basınç ve yoğunluk artmaktadır.
Dünyada 3 ana katman vardır bu katmanların her biri kendi içinde ayrıca 2 bölümden oluşmaktadır.
- Yer Kabuğu: Sial ve Sima olmak üzere iki bölümden oluşur
- Manto: Alt Manto ve Üst Manto (Astenosfer) bölümlerinden oluşur
- Çekirdek: İç çekirdek ve Dış çekirdek bölümlerinden oluşur
Yer Kabuğu
Soğuyup taşlaşmış kısımdır. En üstteki katmandır. Buradan anlaşılacağı üzere yoğunluğu, sıcaklığı, basıncı diğer katmanlara göre daha düşüktür. Litosfer ya da taş küre olarak da adlandırılır. Canlıların üzerinde yaşadığı katman burasıdır. Kendi içinde Sial ve Sima adlı iki bölümü vardır.
Üst katmanda silisyum ve alüminyum yoğun olduğundan bu katmana sial ya da granitik kabuk denir. Çoğu kaynak kitabında Kıtasal Kabuk olarak da geçer
Silisyum ve magnezyumun yoğun olduğu alt katman sima ya da bazaltik kabuk olarak adlandırılmaktadır. Okyanusal Kabuk olarak da görebilirsiniz
Sial ve Sima akılda tutması biraz zor olabilir. Hangisi okyanusal hangisi kıtasal diye düşünecek olursak karıştırmamız çok doğaldır. ‘’Sima’’ kelimesi günlük hayatta ‘’yüz’’ anlamında kullanılmaktadır. Sabahları simamızı yani yüzümüzü suyla yıkarız. Sima denilince aklımıza su yani okyanusal kabuk gelmelidir. Simayı doğru bilirsek zaten geriye sialin kıtasal kabuk olduğu kalıyor.
Sial yani kıtasal kabuk Simanın yani okyanusal kabuğun üstünde bulunur. Bu da Sial katmanının yoğunluk sıcaklık ve basınç bakımından daha düşük değerlere sahip olduğunu gösterir. Unutmayın sıcaklık basınç ve yoğunluk değerleri derinlere indikçe artar, yukarıya çıktıkça azalır.
Sial katmanının inceldiği bölgelerde sima katmanı kalınlaşır. Sima katmanın inceldiği yerde sial kalınlaşır.
Manto
Manto, 70 km ile 2900 km arasında yer alır. Dünya’nın toplam hacminin yaklaşık %84’lük kısmını oluşturur. Bileşiminde magnezyum ve demir elementleri daha fazladır. Bazı özellikleri birbirinden farklı olan üst ve alt manto şeklinde iki katmandan oluşur. Sıcaklığı, 2000-5000 °C arasında değişmektedir.
- Yer kabuğunda meydana gelen tektonik kökenli olayların kaynağıdır.
- Yer kabuğuna yakın olan üst kısmına astenosfer adı verilir.
Çekirdek
Mantodan sonra yaklaşık 2900-6370 km arasında yer alan ve Dünya’nın merkezinde bulunan katmandır.Yoğunluğu, sıcaklığı ve kalınlığı en fazla olan katmandır. İç ve dış çekirdek olmak üzere iki katmandan oluşur. Üzerindeki katmanların basıncı nedeniyle iç çekirdeğin katılaştığı düşünülmektedir. İç çekirdekte sıcaklık 6000 °C civarındadır. İç çekirdekteki yüksek sıcaklığın etkisiyle dış çekirdeğin ergimiş hâlde olduğu tahmin edilmektedir.
Jeolojik Devirler
Dünya, günümüzden yaklaşık 4,6 milyar yıl önce kızgın gaz ve toz bulutlarının sıkışması sonucu oluşmuş ve ekseni etrafında dönerek soğumaya başlamıştır. Oluşumun ilk dönemlerinde alev topu olan gezegenimiz 4,6 milyarlık süreç içerisinde günümüzdeki halini almıştır. Bu süreç, daha sağlıklı ve doğru incelenmek için belli kriterler esas alınarak dönemlere ayrılmıştır. Yer yüzü şekillerinin oluşumu ve değişimi, İklim değişiklikleri, bazı canlı türlerinin ortaya çıkması veya yok olması gibi olaylar esas alınmıştır. 4,6 milyar yıllık süreç 5 zamana ayrılmıştır
- Prekambrien,
- Paleozoik (1.jeolojik zaman)
- Mezozoik (2.jeolojik zaman)
- Senozoik (3.jeolojik zaman)
- Kuvatener (4.jeolojik zaman)
Açıkladığımız tüm jeolojik devirlerin aşağıdaki şu özelliklerine dikkat edilmedilir:
- Canlı türleri
- Kıvrımlar
- Dağlar
- Kıtalar ve Okyanuslar
- İklim
Prekambrien
4.6 milyar yıllık sürecin yaklaşık 4 milyarlık dönemi bu zaman içinde değerlendirilir. Hakkında elde edebildiğimiz bilgi çok kısıtlı olduğu için bu zaman için ‘’Karanlık Dönem’’ ifadesi de kullanılır. Bu dönemde meydana gelen en önemli gelişmeler şunlardır;
- Dönemin Canlıları : İlk çok hücreli canlılar oluştu İlk tek hücreli canlılar (bakteriler, algler)
- Kıtalar ve Okyanuslar: Kıta ve okyanusların çekirdeklerinin oluşmuştur
- İklim Şartları : Atmosferin oluşmuştur
- Kıvrımlar: Huron Kıvrımı
Paleozoik (1.jeolojik zaman)
- Dönemin Canlıları: İlk ağaçlar ve sık ormanlar İlk kara bitkileri, İlk balıklar, ilk deniz kabukluları
- Dönemin Kıtaları ve Okyanusları: Pangea Kıtası ve Panthalassa Okyanusu
- Kıvrımlar: Kaledoniyen ve Hersinyen dağ sıralarının oluşumu
- Dağlar: Ural Dağları, İskandinavya Dağları, Appalaş Dağları
- Madenler: Günümüzdeki taş kömürü yataklarının oluşması bu zamanda gerçekleşmiştir
Mezozoik (2.jeolojik zaman)
- Dönemin Canlıları: İlk kuşlar İlk memeliler ve Dinozorların ortaya çıkmıştır
- Dönemin Kıtaları ve Okyanusları: Pangea ikiye ayrılmıştır ve ‘’Gondwana’’ ve ‘’Laurasya’’ olmak üzere iki kıta oluşmuştur. Bu iki kıtanın arasına Tethy Okyanusu yerleşmiştir. (Bu dönem 2.jeolojik zaman olarak bilinir ve dikkat edecek olursak 2 tane kıta oluşmuştur. 2 sayısı bize çağırışımda bulunması için önemli)
- Kıvrımlar: Alp Himalaya oluşmaya başlamıştır (Ancak henüz etkili değildir)
Senozoik (3.jeolojik zaman)
- Dönemin Kıtaları Ve Okyanusları: Günümüzdeki Kıtalar oluşmuştur Atlas ve Hint Okyanusları meydana gelmiştir
- Kıvrımlar: Alp Himalaya Kıvrımı bu zamanda en şiddetli hareketlenmeyi yaşamıştır (Türkiyenin geneli bu zamanda yükselmiştir)
- Dağlar: And Dağları, Kayalık Dağları, Alp-Himalaya Dağları
- Canlılar: Dinozorların yok olduğu dönemdir. (Dinozorlar 2.jeolojik zamanda ortaya çıktı, 3.jeolojik zamanda yok oldu. Karıştırmamaya dikkat edelim)
- Madenler: Linyit, petrol ve tuz yatakları oluşmuştur. Bu çağ maden çağı olarak bilinir
Kuvatener (4.jeolojik zaman)
Bu zaman dilimi bazı kaynaklara göre 4. bir zaman olarak ele alınırken bazı kaynaklar ise 3.jeolojik zaman içerisinde farklı bir alt dönem olarak ele alır. İnsanın ortaya çıkmasıyla başlar ve günümüze kadar devam eder. En önemli özelliği budur.
Bunun yanı sıra Çanakkale ve İstanbul Boğazları bu dönemde oluşmuştur.
Şuan günümüzde Ege Denizinin bulunduğu yerde olan Egeid Karası çökmüş ve sular altında kalmıştır.
Şimdi Dünyanın Yapısı ve Oluşumu soru çözümlerine devam edebilirsin!
Bu konuda bolca soru çözerek pratik yapabilirsin. Dünyanın Yapısı konusu, Coğrafya dersi için ilk ve temel konulardan biri olduğu için iyice pekiştirmen önemli. Dünyanın Katmanları, Yer Kabuğu, Manto, Jeolojik Devirler gibi alt başlıklar pek çok bilgi ve kavram içeriyor. Bu da daha çok soru tipini barındırdığı anlamına gelir. Bu konudan direkt soru gelebildiği gibi, farklı konuların da içinde sıkça geçtiğini görüyoruz. TYT ve AYT Coğrafya’da sıklıkla sorulması tercih edilen konulardan biri. Bilgileri, tanımları ve önemli tarihi gelişmeleri öğrendikten sonra, soruların içinde nasıl yer aldığını görmen gerekli. Konu anlatımı yazımıza da göz attıktan sonra, kendi kaynaklarından sonra MEB Kaynaklarına da göz atmanı tavsiye ediyoruz.?
☀️☀️☀️
Her ders için değişmeyen kilit nokta bol bol soru çözümü ile pratik yapmak. Çözemediğin sorulara yanıt bulmak istiyorsan sınava hazırlık sürecinde Kunduz hep yanında! Profesyonel eğitmenler tarafından hazırlanan Soru Çözümü, binlerce soru ve çözümden oluşan Soru Bankası hizmetlerimizden faydalanabilirsin.