Ekstrem Doğa Olayları ve Küresel İklim Değişikliği Konu Anlatımı

Konu çalışmalarını tamamladıktan sonra, zaman zaman notlarına , formüllere ve özetlere bakmaya ihtiyaç duyabilirsin. Tekrar yaparken ya da soru çözerken notlara göz atmak ve gerekli ipuçlarını almak, öğrenme aşamasında sana epey yardımcı olacaktır. Kunduz ekibi olarak, alanında uzman eğitmenlerimizin de desteğiyle, YKS’ye hazırlık sürecinde her konuda mutlaka görmen gereken YKS Coğrafya dersine ait ipuçları, özetleri, formülleri ve notları derlemesi hazırladık!? Bu yazımızda Astronomi, Meteoroloji, Jeoloji ve Jeomorfoloji Kökenli Doğa Olayları, Küresel İklim Değişiminin Nedenleri, Etkileri, Küresel İklim Değişimi ile Mücadele ve çok daha fazlası hakkında bilmen gerekenler ile Ekstrem Doğa Olayları ve Küresel İklim Değişikliği konusuna ait soruları çözerken işine yarayacağını düşündüğümüz ipuçları yer alıyor. Umarız bu notlar sana yardımcı olur. İyi okumalar!☀️

Alışılmışın dışında olan ve nadiren görülen doğa olayları ekstrem doğa olayları (sıra dışı, doğadaki uçdeğerler) olarak tanımlanır. Ekstrem doğa olayları oluşum kökenlerine göre; astronomi, meteoroloji hidrometeoroloji ve jeoloji-jeomorfoloji olmak üzere üç gruba ayrılabilir.

Astronomi Kökenli Ekstrem Doğa Olayları

1. Meteor düşmesi
   • Uzay; bazıları toz tanesi büyüklüğünde, bazıları milyonlarca ton ağırlığında hızla ilerleyen kaya parçaları ile doludur. Uzaydaki bu dev kaya parçalarına asteroit denir. Meksika Körfezi’ndeki Yucatan Yarımadasına 65 milyon yıl önce düştüğü tespit edilmiştir.
   • Asteroitler ve kuyruklu yıldızlardan savrulan parçalar atmosfere girdikten sonra küçülmeye başlar. Bu parçalara meteor (göktaşı) denir. 1908’de Sibirya’nın Tunguska bölgesine bir gök taşı düşmüştür. 2013’te ise bir gök taşı Rusya’nın Chelyabinsk bölgesinde yerden 30 km yukarıda parçalanarak 1.400 kişinin yaralanmasına neden olmuştur.

Meteoroloji Kökenli Ekstrem Doğa Olayları

1. Ekstrem Sıcaklıklar
   • Sıra dışı yüksek ya da düşük sıcaklıklar Dünya’da daha çok orta kuşağı etkilemektedir.
   • Dünya Meteoroloji Örgütüne göre mevsim normallerindeki sıcaklıkların ortalama maksimum sıcaklıklardan 3 ila 5 derece üzerinde art arda 5 gün veya daha fazla süre ile devam etmesine sıcak hava dalgası denir.
   • 2003 yılında Avrupa’da sıcaklıklar uzun süre mevsim normallerin üzerinde seyretmiş Fransa, Almanya, Hollanda, İtalya gibi ülkelerde can kayıplarına neden olmuştur.
   • Sıcaklık değerlerinin mevsim normallerinin altına düşmesi ve düşük sıcaklıkların uzun bir süre devam etmesi de soğuk hava dalgası olarak ifade edilir. 2012 yılında Orta ve Doğu Avrupa’da yaşanan aşırı soğuklar ile kar yağışının yaklaşık bir ay devam etmesi nehir ve göllerin donmasına, ulaşımın aksamasına, enerji tüketiminin artmasına, ekonomik faaliyetlerin sekteye uğramasına ve yaklaşık 6.000’e yakın insanın hayatını kaybetmesine neden olmuştur.
   • Uydularla yapılan sıcaklık ölçümlerine göre Dünyanın en sıcak yeri 70.7 dereceyle İran-Lut çölü olmuştur. Dünyanın en soğuk yeri ise -93.2 derece ile Antarktika olmuştur.
2. Fırtınalar ve Tropikal Rüzgârlar
   • Saatteki hızları 62-117 km arasında değişen güçlü hava akımlarına fırtına denir. Yağmur, kar (tipi), dolu, buz, toz ve kum fırtınası gibi türleri vardır.
   • Bazen şiddetli rüzgârlarla beraber şimşek, yıldırım, yağmur ve dolu yağışları bir arada görülür. Bu hava olayına boran denir.
   • Fırtına türlerinden biri olan buz fırtınaları ise nadiren görülür ve yer yüzeyinin çok soğuk olduğu durumlarda yağan yağmurun yere düşer düşmez donmasıyla meydana gelir.
   • Tropikal kuşaktaki okyanuslarda oluşan, saatte 118 km ve daha fazla hızla kendi etrafında dönerek esen rüzgârlara tropikal siklon denir. Meksika körfezi, ABD, Endonezya ,Malezya gibi ülkelerde sıklıkla görülür. Kasırga, fırtına, tornado, tayfun, willy willy gibi isimlerle anılırlar.
   • Kümülonimbüs bulutları içerisinde oluşmuş, yeryüzüne kadar uzanan sarmal hareketlerle dönen rüzgârlara hortum denir. ABD, hortumlardan en fazla etkilenen ülkelerden biridir. Türkiye’de görülme olasılığı oldukça düşüktür. Ancak zaman zaman küçük çaplı hortumlar ve şiddetli rüzgarlar görülür.
3. Şiddetli Yağışlar, Sel ve Taşkın
   • Yağışın en az olduğu bölgeler, yüksek basınç şartlarının yaşandığı tropikal çöller ile kutup bölgeleridir. Bu bölgelerdeki bazı alanlarda yıllık yağış miktarı 10 mm’nin altındadır. 
   • Yağışın en fazla olduğu yerler ise muson ikliminin, ekvatoral ve okyanusal iklimin görüldüğü yerlerdir. Dünya’nın en yağışlı yeri Hindistan’ın kuzeydoğusundaki Masinram bölgesidir. Bu bölgeye yılda ortalama 11.871 mm yağış düşer. Birkaç kilometre doğudaki Çerapunçi ise Dünya’nın en yağışlı ikinci bölgesidir. Buraya düşen ortalama yağmur miktarı Mawsynram’dan sadece 100 mm daha azdır.
   • Şiddetli yağışlar ve kar erimeleri akarsularda taşkınlara neden olurlar. Ayrıca heyelan ve sel afetlerinin yaşanmasına neden olmaktadır.
   • Türkiye’de Karadeniz bölgesinde sıklıkla görülür.
4. Kuraklık
   • Kuraklık, bir bölgedeki yağışların normal seviyesinin çok altına düşmesiyle toprak ile su kaynaklarının olumsuz bir şekilde etkilenmesine ve hidrolojik dengenin bozulmasına neden olan bir olaydır. Kuraklığın oluşumunda aşırı sıcaklıkların ve bilinçsiz su tüketiminin de katkısı vardır.
   • Kuraklık çok yavaş gelişen ancak etkisi geniş olan bir olaydır. Afrika Kıtası’nda Sahra Çölü’nün güneyi ile savanlar arasında kalan bölge, kuraklık açısından büyük risk altındadır. Senegal, Çad, Burkina Faso, Mali, Nijerya, Moritanya ile Nijer’in içinde yer aldığı bölge Sahel diye adlandırılır.
   • Elektrik üretiminde azalma, tarım ve hayvancılıkta verimin düşmesi, yiyecek kıtlığı, salgın hastalıklar,  erozyon, hayvan ve bitki türlerinde azalma, böcek istilası ve göç gibi olaylara yol açar.
   • Türkiye’de iç Anadolu ve güneydoğu Anadolu’da kuraklığın etkisi belirgin bir şekilde hissedilmektedir.

Jeoloji ve Jeomorfoloji Kökenli Ekstrem Doğa Olayları

1. Volkanik Patlamalar
   • Volkanik patlamalar yer kabuğunun zayıf, çatlak ve kırık yerlerinde (özellikle levha sınırlarında) etkilidir.
   • Büyük okyanus çevresi(pasifik ateş çemberi) volkanik patlamaların en çok görüldüğü yerlerdendir. ABD, Japonya, Peru, Endonezya, Şili, Yeni Zellanda gibi ülkelerde görülür.
   • Volkanik patlamalar; deprem, heyelan ve tsunamilere yol açar. Küresel iklim değişikliğini etkiler, gökyüzünün uzun bir süre kapanmasına ve özellikle havayolu ulaşımının aksamasına neden olur.
   • 1815’te Endonezya’da Tambora Dağı’ndaki volkanik patlama sonucunda ortaya çıkan toz ve kül bulutları Avrupa ile Kuzey Amerika’ya kadar ulaşmış ve bu bölgelerde bir yıl sonra çok soğuk bir yaz mevsimi yaşanmıştır. Bu nedenle 1816 yılı yaz mevsimi olmayan yıl olarak adlandırılmıştır. Bilim insanlarına göre Tambora Dağı’ndaki bu patlama son 200 yılın en büyük patlamasıdır.
   • 2010 yılında İzlanda’da buzul altındaki Eyyafyaklayökül Yanardağı’nın patlaması sonucu ortaya çıkan kül ve toz bulutu, 14-21 Nisan tarihleri arasında atmosferin üst katmanlarında kalarak Avrupa’da hava ulaşımının durmasına sebep olmuştur
2. Deprem
   • Tektonik , volkanik ve çökme depremleri olmak üzere üç türü vardır.
   • Tektonik depremler, volkanik ve çöküntü depremlere göre daha fazla can ve mal kaybına neden olur.
   • Tektonik depremler, Başta Büyük okyanus(PASİFİK) çevresi olmak üzere, Akdeniz-Himalaya deprem kuşağı, Doğu Afrika rifti ve Atlas okyanusunda görülmektedir.
   • Bu konu ile ilgili çok sık soru sorulmaktadır. Özellikle bu kısımda Dünya deprem haritasına bakmak gerekmektedir.
   • Depremler; yer sarsıntısına, zeminin sıvılaşmasına, yamaç ve çamur akıntısına, tsunamiye, göllerin ve yeraltı sularının seviye değişimine, kaplıca sularında değişmelere neden olmaktadır.
   • Son yüzyılda yaşanmış en büyük deprem ise 1960 yılında Şili’de meydana gelmiştir. 9,5 büyüklüğündeki bu deprem sonucunda yaklaşık 6.000 kadar insanın yaşamını yitirdiği tahmin edilmektedir.
3. Tsunami 
   • Özellikle okyanusa kıyısı olan ülkelerde görülür.
   • Okyanus içlerinde meydana gelen deprem, volkanik patlamalar ve su altı heyelanları sonucu dev dalga hareketleri görülür.
   • Dünyada başlıca tsunami örnekleri; Endonezya’da Krakatua volkan palaması sonucu , Japonya’da Honshu depremi sonrasında yaşanmıştır.
4. Kütle Hareketleri
   • Yer kabuğunun bir parçasının yer çekiminin etkisiyle kütle hâlinde yamaçlardan aşağılara doğru hareket etmesi kütle hareketi (heyelan, kaya düşmesi ve toprak kayması) olarak adlandırılır.
   • Kütle hareketlerinden biri olan heyelan genellikle eğim ve yağışın fazla olduğu, tabakaların eğime paralel uzandığı killi arazilerde oluşmaktadır.
   • Depremler ya da insan faaliyetleri de kütle hareketlerini tetikler.
   • Kütle hareketleri içinde en etkili olanı heyelandır. Yağış miktarı, eğim derecesi ve toprağın kirlilik derecesi en önemli etkenlerdir.

Bildiğimiz Havaların Sonu: Küresel İklim Değişimi

İnsanların geçmişten günümüze yapmış olduğu faaliyetler doğanın değişmesine neden olur.

1. Denizden Kopuş: Efes Antik Kenti
   • Batı Anadolu’da kurulan ve kendi döneminde dünyanın en gelişmiş yerleşimlerinden biri olan Efes Antik Kenti, zamanının en önemli ticaret limanlarından biri olmuştur. 
   • Küçük Menderes Nehri’nin getirdiği alüvyonlarla dolan ve denizle bağlantısı kesilen liman tüm çabalara rağmen kurtarılamamıştır. 
   • Kent, limanın dolmasıyla ticari önemini yitirmeye başlamıştır.
2. Çöle Dönen Aral Gölü
   • Orta Asya’daki Aral Gölü’nü besleyen akarsular, Sovyetler Birliği döneminde pamuk tarlalarının sulanmasında kullanıldı. 
   • Kaynaklarından yoksun kalan göl hızla küçüldü. Kuruyan göl, yerini kumlu, tozlu bir göl tabanına bıraktı. Rüzgârlar bu tozları etrafa taşıyarak tuzlu kumlara sahip yeni bir çölün ortaya çıkmasına yol açtı. 
   • Kalan göl sularının aşırı tuzlanması, göl ve yakın çevresinde yaşayan canlıların yok olmasına neden oldu Gölün kurumasının bölge insanları üzerinde de olumsuz etkileri oldu. Uçan tozlar insanlarda solunum hastalıklarına yol açtı. 
   • Gölde gemi ulaşımı ve balıkçılık sona erdi. Tarım alanları tuzlu kumlarla kaplanarak verimsizleşti. Bölgenin yaşanmaz hâle gelmesi ve ekonominin çökmesiyle yerleşimler terk edildi.

Küresel İklim Değişimi

Güneş’ten gelen kısa dalga boylu ışınlar yeryüzü tarafından soğurulduktan sonra uzun dalga boylu ısı enerjisi olarak geri salınır. Uzun dalga boylu ısı enerjisinin atmosferdeki su buharı, karbondioksit, metan, azot oksit gibi sera gazları tarafından soğurularak atmosferi ısıtmasına atmosferin sera etkisi adı verilir.  Son 150 yıldır enerji üretimi, ulaşım ve sanayileşme gibi insan etkinlikleri sonucu atmosferde artan sera gazları ve parçacıklar atmosferin sera işlevini kuvvetlendirerek küresel ısınma olarak adlandırılan sıcaklık artışına neden olmuştur. Atmosferin sera etkisi olmasaydı Dünya’da ortalama hava sıcaklığı -18 derece olacaktı.

Küresel İklim Değişiminin Nedenleri

1. Fosil Yakıtların Kullanımı: Petrol, kömür ve doğal gaz gibi fosil yakıtların; enerji üretiminde, sanayi tesislerinde , ulaşımda ısınmada kullanılması.
2. Ormansızlaşma: Ağaçların yakılması, ağaçların kereste elde etmede ,tarım ve yerleşim alanı açmada tahrip edilmesi.
3. Şehir Isı Adası: Bir şehrin, çevresindeki kırsal alana göre daha sıcak olmasına şehrin ısı adası denir. Şehirlerin beton ve asfalt yüzeylerle kaplı olması, bitki ve toprak örtüsünün zayıf olması, yerleşim planının rüzgar geçişine izin vermemesi gibi nedenler şehirlerin sıcaklığını arttırır.
4. Tarım Uygulamaları: Pirinç tarımının yapılması (bakteriler, sulak alanlarda karbondioksitten 20 kat daha fazla etkili olan metan gazı üretir). Tarımda azotlu gübrelerin kullanımı, anız örtüsünün yakılması, sığır ve koyun yetiştiriciliği önemli sebeplerdendir.
5. Atıklar: Sanayileşme ve tüketim artışı ile gittikçe artan miktarda atık üretilmektedir. Çöplerin gömülmesi veya yakılmasıyla açığa çıkan gazlar da küresel ısınmaya neden olmaktadır.

Küresel iklim değişikliğinde en fazla etkili olan etken fosil yakıtların kullanımıdır. Daha sonra tarım ve ormancılık faaliyetleri ön plana çıkar.  

Küresel İklim Değişiminin Gözlenen ve Öngörülen Etkileri

Hava sıcaklıklarının meteorolojik ölçümlerle kaydedildiği 1860 yılından bu yana en yüksek sıcaklıklar, 1990’dan sonra ölçülmüştür. Ortalama kara ve okyanus yüzey sıcaklığı son yüz yılda yaklaşık 0,9 0C artmıştır.

Bu ve benzeri meteorolojik olaylar küresel ısınmanın göstergesidir. Bilim insanlarına göre küresel iklim değişiminin gerçekliğine ve bu değişimin insan kaynaklı olmasına dair bir kuşku yoktur.

İklim; doğal, beşerî ve ekonomik sistemlerin tümünü etkiler. İklim elemanlarındaki herhangi bir değişimin pek çok sonucu olacaktır. Küresel iklim değişimi gibi iklim sistemindeki köklü değişimlerin de ölçülen, gözlenen ve bilim insanlarınca tespit edilen olası etkileri vardır.

1. Uç Değerdeki Hava Olayları ve İklim Şartlarının Değişmesi
   • Sıcak hava dalgalarının yaşanmasına, şiddetli yağış sıklığının artmasına ve bazı yerlerde kuraklığa bazı yerlerde ise yağışın artmasına neden olur.
   • Ayrıca sağlık sorunlarının artması, sıtma, malarya, kolera ve kırım Kongo kanamalı ateşi gibi hastalıkların yaşanmasına neden olabilmektedir.
2. Meteorolojik ve Hidrometeorolojik Kökenli Afetlerin Artması
   • Fırtına, sel, kuraklık ve orman yangınları gibi iklim kökenli afetlerin görülme sıklığına neden olur.
3. Ekonomik ve Sosyal Etkilerin Ortaya Çıkması
   • Üretim, istihdam ve büyümenin azalması
   • İşsizliğin artması, kitlesel göçlerin yaşanması gibi sonuçlar doğurabilmektedir.
4. Buzulların Erimesi-Deniz Seviyesinin Yükselmesi
   • Sıcaklık değerlerinin artmasıyla birlikte kutup bölgelerindeki buzullar daha hızlı bir şekilde erimeye başlayacaktır.
   • Bu durum kutup bölgelerindeki ekosistem ve biyoçeşitlilik üzerinde ciddi olumsuz etkilere yol açacaktır. Kutup iklimine uyum sağlamış canlıların yaşam alanı daralacak ve sonuç olarak nesilleri tükenecektir.
   • Tuzlu deniz suyunun, kıyı bölgelerindeki tatlı yer altı sularına karışması, kıyı erozyonu gibi sorunları da beraberinde getirir.
   • Ayrıca buzul erimeleri sonucu deniz seviyesinde yükselmelere özellikle kıyılara kurulmuş ve ada ülkelerinin sular altında kalmasına neden olacaktır. Örneğin; Şanghay, New York, Tokyo, Sydney, Venedik, Maldiv Adaları, Kribati bölgesindeki adalar büyük tehlike altındadır. 
5. Okyanus Sularının Asitliliğinin Artması
   • Mercanların yok olması
   • Balıkların beslendiği küçük organizmaların zehirlenmesi
   • Su ekosisteminde besin zincirinde sorunların yaşanması
6. Biyoçeşitliliğin Azalması
   • Kutup ayılarının yaşam alanlarının daralması, mercanların beyazlaşması, deniz kuşlarının açlıkla karşı karşıya kalması, kurbağaların yok olması gibi örnekler verilebilir.
7. Çölleşme
   • Kurak, yarı-kurak iklim bölgelerinde arazinin yağış alma, su tutma kapasitesinin azalması ve doğal bitki örtüsünün tahrip olarak toprak erozyonunun yaşanmasıdır. Kısacası çölleşme, toprağın susuzlaşması ve çoraklaşmasıdır.
   • İklim değişikliği sonucu yaşanan kuraklık, Bitki örtüsünün tahrip edilmesi, Nüfus artışı ve su kaynaklarının fazla tüketimi, Yanlış tarım ve sulama uygulamaları, Aşırı otlatma çölleşmeye neden olur.
   • Çölleşme sonucunda su kaynaklarının kuruması,  Bitki örtüsünün tahribi, erozyon ve biyoçeşitliliğin azalması gibi doğal ortamdaki bozulmanın artması, Yaşam kalitesinin düşmesi, kıtlık ve göç gibi sosyoekonomik sorunlarda ortaya çıkar.
   • Günümüzde 250 milyon insan çölleşmeden etkilenirken 1 milyar kişi de çölleşme riski altındadır.
   • Çölleşmeyi önlemek için; Doğal kaynakların israf edilmeden kullanılması, Bilimsel ölçütlere göre arazi kullanım planlarının yapılması, Çölleşme ile mücadelede yerel halkın sürece dâhil edilmesi, Su kaynaklarının korunması, Bitki örtüsünün korunması ve ağaçlandırma çalışmalarının yapılması, Bölge şartlarına uygun tarım ürünlerinin tercih edilmesi, Aşırı ve yanlış sulamanın önüne geçilerek damla sulama gibi yöntemlerin tercih edilmesi, Mera ve otlakların aşırı otlatmaya karşı korunması

Küresel İklim Değişimi ile Mücadele

1. Hükûmetler arası İklim Değişikliği Paneli (IPCC)
   • Birleşmiş Milletlere bağlı Dünya Meteoroloji Örgütü ve Birleşmiş Milletler Çevre Proğramı tarafından 1988’de kurulmuştur.
   • İklim değişimine insan etkileri ve iklim değişiminin risklerini değerlendirmek üzere kurulmuştur.
2. Kyoto Protokolü
   • Birleşmiş Milletler İklim Değişikliği sözleşmesi 1992’de Rio’da imzalanmıştır. Kyoto Protokolü’ne göre
   • Ülkeler sera gazı salınımını 1990 yılı seviyesinin %5 altına çekecektir.
   • Fosil yakıtlar yerine alternatif enerji kaynakları kullanılacaktır.
   • Az enerji tüketen sistemlere geçilecektir
   • Türkiye bu anlaşmaya imza atan ülkelerdendir. ABD başlangıçta imza atmasına rağmen daha sonra bu anlaşmadan çekilmiştir.
3. Paris İklim Anlaşması
   • Paris İklim Anlaşması, Birleşmiş Milletler İklim Değişikliği Çerçeve Sözleşmesi çerçevesinde sera gazları salınımını azaltmaya yönelik önlemleri içeren bir anlaşmadır. 191 ülke tarafından imzalanmış ve 2016’da yürürlüğe girmiştir. Anlaşmanın başlıca amaçları şunlardır:
   • Küresel sıcaklık artışının 2 0C altında kalmasını sağlamak
   • Sera gazı salınımını azaltmak
   • Çevreci, sürdürülebilir ekonomi politikalarına önem vermek
4. Sivil Toplum Kuruluşları
   • Küresel iklim değişiminin etkilerine karşı sivil toplum kuruluşları halkı bilgilendirme, kamuoyu oluşturma ve proje geliştirme gibi faaliyetlerde bulunmaktadır.

Şimdi Ekstrem Doğa Olayları ve Küresel İklim Değişikliği soru çözümlerine devam edebilirsin!

Coğrafya dersinde bolca soru çözerek pratik yapabilirsin. Ekstrem Doğa Olayları ve Küresel İklim Değişikliği konusu, YKS Coğrafya testi için temel konulardan biri olduğu için iyice pekiştirmen önemli. Başlıca Çevre Sorunları, Küresel Çevre Sorunlarının Ortaya Çıkması ve Yayılması, Doğal Kaynakların Kullanımı ve Geri Dönüşüm gibi alt başlıklar pek çok bilgi ve kavram içeriyor. Bu da daha çok soru tipini barındırdığı anlamına gelir. Ekstrem Doğa Olayları ve Küresel İklim Değişikliği konusundan direkt soru gelebildiği gibi, farklı konuların da içinde sıkça geçtiğini görüyoruz. YKS Coğrafya ve okul yazılılarında sıklıkla sorulması tercih edilen konulardan biri.

Bilgileri, tanımları ve önemli tarihi gelişmeleri öğrendikten sonra, soruların içinde nasıl yer aldığını görmen gerekli. Konu anlatımı yazımıza da göz attıktan sonra, kendi kaynaklarından sonra MEB Kaynaklarına da göz atmanı tavsiye ediyoruz.?  Coğrafya netleri yükseltmedeki anahtar bolca soru çözmek ve yapılamayan soruların doğrusunu öğrenmek.

☀️☀️☀️

Her ders için değişmeyen kilit nokta bol bol soru çözümü ile pratik yapmak. Çözemediğin sorulara yanıt bulmak istiyorsan sınava hazırlık sürecinde Kunduz hep yanında! Profesyonel eğitmenler tarafından hazırlanan Soru Çözümü, binlerce soru ve çözümden oluşan Soru Bankası hizmetlerimizden faydalanabilirsin.
Uygulamada senin için hazırlanmış , tüm konuları öğrenebileceğin premium içerik ders videolarını incelemeyi unutma!