Madde Döngüleri – YKS Coğrafya Ders Notları

Konu çalışmalarını tamamladıktan sonra, zaman zaman notlarına , formüllere ve özetlere bakmaya ihtiyaç duyabilirsin. Tekrar yaparken ya da soru çözerken notlara göz atmak ve gerekli ipuçlarını almak, öğrenme aşamasında sana epey yardımcı olacaktır. Kunduz ekibi olarak, alanında uzman eğitmenlerimizin de desteğiyle, YKS’ye hazırlık sürecinde her konuda mutlaka görmen gereken YKS Coğrafya dersine ait ipuçları, özetleri, formülleri ve notları derlemesi hazırladık!? Bu yazımızda 11. sınıf Coğrafya konularından Ekosistem, Canlı ve Cansız Ögeler, Üreticiler, Tüketiciler, Ayrıştırıcılar, Besin Zinciri, Fotosentez, Enerji Akışı, Besin Piramidi, Karbon Döngüsü, Azot Döngüsü, Fosfor Döngüsü, Su Döngüsü ve çok daha fazlası hakkında bilmen gerekenler ile Ekosistem ve Madde Döngüleri konusuna ait soruları çözerken işine yarayacağını düşündüğümüz ipuçları yer alıyor. Umarız bu notlar sana AYT’de yardımcı olur. İyi okumalar!☀️

???

Ekosistem ve Biyoçeşitlilik

Biyosfer: Canlıların yaşadığı doğal ortama biyosfer denir. Biyosfer;atmosfer,litosfer ve hidrosferin canlı yaşamına uygun olan kesimlerini kapsamaktadır.

Ekosistemlerin,ekolojik olayların,genlerin ve türlerin oluşturduğu bütüne biyoçeşitlilik denir. Kısaca bitki ve hayvan çeşitliliğidir. Dünyada biyoçeşitliliğin en fazla olduğu yer ekvator ve çevresidir. Bu durumun temel sebebi su ve güneş ışığının bol olmasıdır. İklim koşullarının uygun olmadığı çöl,kutup,yüksek dağlık alanlarda biyoçeşitlilik azdır.

Canlıların Dağılışını Etkileyen Faktörler

1. Fiziki faktörler : iklim, yer şekilleri, toprak
2. Biyolojik faktörler: insan ve diğer canlılar
3. Paleocoğrafya: iklim değişikliği ve kıtaların kayması

Biyomlar

Benzer bitki ve canlı barındıran coğrafi mekanlara biyom denir.

1. Yağmur ormanları biyomu: 0-10 enlemleri arasında Brezilya,Kongo,Endonezya gşbş ülkelerde görülür. Geniş yapraklı ormanlardan oluşur.
2. Savan biyomu: Her iki yarım kürede yaklaşık 10-20° enlemleri arasında özellikle Güney Amerika (Brezilya, Venezuela, Kolombiya vb.) ve Afrika’nın (Sudan, Nijerya, Kenya vb.) orta kesimleriyle Hindistan’ın iç kesimlerinde tropikal (savan) iklim bölgelerinde görülür. Bu biyom, uzun boylu ot toplulukları ile kuraklığa dayanıklı çalı ve küçük gruplar hâlinde bulunan ağaçlardan oluşur.
3. Yaprak Döken Orman Biyomu: Yıl boyunca nem ve yağışın fazla olduğu orta kuşağın kışların ılık, yazların serin geçtiği ılıman iklim bölgelerinde görülür. Bu biyom, orman altı florası bakımından zengin olup sonbaharda yapraklarını döken ağaçlardan oluşan ormanlara sahiptir.
4. İğne Yapraklı Orman Biyomu: Kışların uzun ve soğuk, yazların kısa ve serin geçtiği sert karasal iklim bölgelerinde görülür. Çam, göknar ve ladin gibi soğuğa dayanıklı iğne yapraklı ağaçlardan oluşan tayga (boreal) ormanları bu biyom içerisinde yer almaktadır.
5. Çalı Biyomu: Orta kuşağın 30-40° enlemleri çevresinde yer alan deniz kenarlarında yazları sıcak ve kurak, kışları ılık ve yağışlı geçen Akdeniz iklim bölgelerinde görülür. Ilık ve yağışlı geçen kışlarla sıcak ve kurak geçen yazlara uyum sağlamış, boyu 1-3 metre arasında değişen bodur ağaç ve çalılardan oluşur.
6. Çöl Biyomu: Dönenceler çevresinde ve orta kuşağın denizden uzak iç kesimlerinde yıllık yağış miktarının 200 mm’nin altında olduğu alanlarda görülür. Seyrek olarak kurakçıl otlar, çalılar ve kaktüslerden oluşan çöl bitkileri, bünyelerinde su depolayan ve gelişmiş kök sistemine sahip küçük yapraklı veya dikenli bir özelliğe sahiptir.
7. Ilıman Çayırlar Biyomu: Orta kuşakta yıllık yağış miktarının az olduğu, yağışın belirli mevsimlerde toplandığı yarı kurak iklim bölgelerinde görülür. Bu biyom; yağışlara bağlı olarak yeşeren bozkır, çayır ve preri gibi kısa boylu ot topluluklarından oluşur.
8. Tundra Biyomu: Sıcaklığın sadece birkaç ay 0 °C’nin üstüne çıktığı ve kışın donan toprağın yazın çözüldüğü tundra ikliminde görülür. Bu biyom; yazın toprağın üst kısmındaki buzların çözülmesiyle ortaya çıkan ot, yosun, liken ve yer yer çalılardan oluşur.
9. Kutup Biyomu: Sıcaklığın yıl boyunca 0 ºC’nin altında olduğu, buzul örtüleriyle kaplı ve bitki örtüsünden yoksun kutup bölgelerinde görülür.
10. Dağ Biyomu: Himalaya, And, Alp, Kayalık vb. dağların yüksek kesimleriyle düşük sıcaklık şartlarının hâkim olduğu alanlarda görülür. Bu biyom; iğne yapraklı ormanlar, alpin çayırları ve bitki örtüsünden yoksun alanlardan oluşur.
11. Tatlı Su Biyomları: Akarsu ve tatlı su göllerinden oluşan bu biyom; saz, kamış, nilüfer, bitkisel plankton vb. bitki türlerine sahiptir.
12. Tuzlu Su Biyomları: Deniz ve okyanus gibi tuzlu sularda yaşayan canlıların oluşturduğu bu biyom; yosun, plankton vb. bitki türlerine sahiptir. Tuzlu su biyomlarının tuzluluk ve sıcaklık değerleri birbirinden farklıdır.

Ekosistemlerin Unsurları

Canlı ve cansız bütün varlıkların oluşturduğu bütüne ekosistem denir.

1. Canlı unsurlar : Bitki, hayvan ve ayrıştırıcılardan oluşmaktadır.
2. Cansız unsurlar: 
   • Fiziki unsurlar: Işık, rüzgar, yağış, sıcaklık, nem, basıç
   • Kimyasal unsurlar: Organik unsurlar: Yağ, protein, karbonhidrat, yağ. İnorganik unsurlar: Su, oksijen, karbondioksit, azot

Besin Zinciri ve Enerji Akışı – Enerji Akışı Nedir?

Besin maddeleri ve enerjinin üreticilerden otçullara, oradan da etçillere doğru aktarılmasına besin zinciri denir.

Güneş yeryüzündeki en büyük enerji kaynağıdır. Öncelikle bitkiler(üreticiler) güneşten enerji alarak büyürler. Daha sonra otçullar (birincil tüketici) bu bitkilerden faydalanır. Bir sonraki aşamada ise etçiller(ikincil tüketici) ve hepçiller (omnivor) devreye girer.

Daha sonra mantar ve mikroorganizma dediğimiz ayrıştırıcılar besin zincirinin son halkasını oluşturur.

Not: Enerjinin kaynağı güneştir. Enerji akışı tek yönlüdür. Enerji akışının ilk basamağını üreticiler son basamağını ayrıştırıcılar oluşturur. 

Madde Döngüleri

Canlılar, ihtiyaçları olan maddeleri yaşadıkları ortamdan alır ve gerekli kullanım sonrası bu maddeleri ortama geri verir. Maddelerin ekosistemdeki bu dolaşımına madde döngüsü denir.

Karbon Döngüsü

Karbon; hidrosferde karbondioksit ve bikarbonat, litosferde kömür, petrol, doğal gaz gibi fosil yakıtlar, atmosferde karbondioksit (CO2 ) ve biyosferdeki canlıların yapılarında da organik madde şeklinde bulunmaktadır. Karbon döngüsünü kısaca tanımlamak gerekirse:

Karbonun üretildiği durumlar; 

• Canlıların solunumu
• Karbonatlı kayaçların ayrışması
• Orman yangınları
• Volkanik patlamalar
• Fosil yakıtların (petrol ,doğalgaz,kömür)yakılması

Karbonun tüketildiği durumlar;

• Fotosentez
• Karbonatlı kayaçların oluşumu
• Fosil yakıtların oluşumu
• Bazı deniz canlılarının kabuk oluşumunda ( midye, istiridye,mercan)

Azot Döngüsü

Atmosferde %78 oranında azot bulunmaktadır ve canlı yaşamının devamı için oldukça önemlidir. Ancak canlıların büyük bir kısmı azotu doğrudan tüketemez. Canlılar tarafından tüketilebilmesi için nitrik ve nitrata dönüşmesi gerekmektedir. İki şekilde bu dönüşüm gerçekleşir

• Kozmik radyasyon, yıldırım, şimşek ve volkanik patlamalar ile azot, nitrit ve nitrata dönüşmektedir.
• Havadaki azot, azot bağlayıcı bakteriler tarafından alınarak bu organizmaların köklerinde amonyum şekline getirilir. Daha sonra bakteriler, azotu oksijenle birleştirerek önce nitrite sonra da nitrata dönüştürür. Bitkiler, kullanılabilir hâle gelen atmosferik azotu (nitrat) topraktan alarak kullanır.
• Daha sonra nitrifikasyon bakterileri tarafından nitrit ve nitrat tekrar atmosfere azot olarak gönderilir.

Su Döngüsü – Su Döngüsünde Terleme

• Okyanuslar ve denizler, yeryüzünün en önemli su depolarıdır. 
• Yeryüzünde bulunan sular, sıcaklığın etkisiyle buharlaşarak atmosfere karışır ve buradaki bazı faaliyetler sonucunda yağış olarak tekrar okyanus ve denizlere döner. 
• Buharlaşan suların bir kısmı da rüzgârlarla taşınıp karalara yağmur, kar ve dolu olarak düşer.
• Yağışlarla yeryüzüne ulaşan suyun bir kısmı, buharlaşarak tekrar atmosfere dönerken bir kısmı da yüzeysel akış veya yer altı akışı ile göl ve denizlere ulaşır. 
• Yeryüzünde bulunan sular; hidrosfer, litosfer, atmosfer ve biyosfer arasında sürekli yer değiştirir. 
• Suyun sıvı, katı ve gaz hâlde yeryüzü ile atmosfer arasında sürekli yer değiştirmesine hidrolojik döngü ya da su döngüsü denir. 
• Bitki ve hayvanlar da terleme yoluyla su buharının atmosfere ulaşmasını sağlayarak su döngüsüne katkıda bulunur.

Su Ekosistemleri

1) Denizel Su Ekosistemleri

• Yeryüzünün en büyük ekosistemlerinden olan okyanus ve denizlerde 200 m derinliğe kadar olan ortam, canlı çeşitliliğinin fazla olduğu bölgelerdir. Bu durumun nedeni, Güneş ışınlarının buraya kadar ulaşabilmesi ve su basıncının derinlerde yüksek olmasıdır. 
• Sıcak ve soğuk okyanus akıntılarının karşılaşma alanlarında plankton adı verilen bitkisel ve hayvansal tek hücreli canlıların sayısı oldukça fazladır. Dolayısıyla bahsedilen alanların biyoçeşitlilik bakımından zengin olduğunu söylemek mümkündür. 
• Aerosol adı verilen tuz kristalleri, okyanus ve denizlerde meydana gelen dalgalar ile patlayan hava kabarcıkları sonucu atmosfere geçer. Bulut oluşumunun kolaylaşmasını sağlayan aerosoller, aynı zamanda yağışlarla yüzeye inerek toprağın gerekli mineralleri almasında rol oynar. Yılda ortalama 150 milyon ton tuz yeryüzüne düşmektedir. 
• Mercan resifleri ; tropikal bölgeler ile sıcak, temiz ve sığ sularda mercan adı verilen hayvanların ölmesi sonucu bunlara ait kalıntıların birikmesiyle oluşur. Tropikal kuşakta görülmektedir.

2) Karasal Su Ekosistemleri

• Akarsular en önemli kısmını oluşturur. Akış hızının fazla olduğu akarsularda biyoçeşitlilik daha az olmaktadır. Ayrıca canlıların büyük çoğunluğu akarsuyun ağız kısmında ( denize döküldüğü yer) ve daha temiz sularda barınmayı tercih ederler. 
• Bataklıklar, su döngüsünün devam etmesinde oldukça önemli bir işleve sahiptir. Bu alanlar; yeryüzü şekillerine bağlı olarak oluşan durgun, sığ, üzeri sazlarla kaplı ve akıntının yetersiz olduğu su birikintileridir. 
• Bataklıkların da dâhil olduğu sulak alanlar (hidrobiyom), taban su seviyesinin yüksek olduğu kıyı kesimlerden başlayıp dağların yüksek kesimlerinde suyun birikmesine uygun olan çukur alanlara kadar devam eder. 
• Sulak ekosistemler, kendilerine özgü bir flora ve faunaya sahip olduğu için karasal ekosistemler ile su ekosistemleri arasında geçiş özelliği gösterir. 
• Farklı iklim bölgelerinde görülebilen sulak alanlar, topoğrafya özelliklerine bağlı olarak da yerel özellikler sergiler. Ramsar Sözleşmesi’ne göre sulak alanlar; çekilmiş hâlde ve derinliği 6 metreden az olan doğal ya da yapay, devamlı veya geçici; tatlı, acı veya tuzlu, durgun veya akıntılı bütün suların yanı sıra bataklık, sazlık ve turbalık alanlar ile denizlerin gelgit hareketlerinin çekilme devresinde 6 metreyi geçmeyen derinlikteki kısımlarını kapsamaktadır.
•  Türkiye’nin de taraf olduğu sözleşme kapsamında sulak alanların korunması ve akılcı kullanımı hedeflenmektedir. Bu hedeflerin gerçekleşmesine yönelik Türkiye’de 14 adet Ramsar alanı bulunmaktadır. 
• Örnek ; Göksu deltası( Mersin), Burdur gölü, Seyfe gölü(Kırşehir), Manyas gölü(Balıkesir),  Sultan sazlığı (Kayseri), Kızılırmak deltası(Samsun), Kuyucuk gölü(Kars), Akyatan gölü(Adana), Ulubat gölü(Bursa), Gediz deltası(İzmir), Meke maarı( Konya), Yumurtalık lagünleri(Adana), Kızören obruğu( Konya), Nemrut kalderası(Bitlis)

Şimdi Ekosistem ve Madde Döngüleri soru çözümlerine devam edebilirsin!

Coğrafya dersinde bolca soru çözerek pratik yapabilirsin. Ekosistem ve Madde Döngüleri konusu, YKS Coğrafya testi için temel konulardan biri olduğu için iyice pekiştirmen önemli. Ekosistem, Biyoçeşitlilik, Canlı ve Cansız Ögeler, Üreticiler, Tüketiciler, Ayrıştırıcılar, Besin Zinciri, Fotosentez, Enerji Akışı, Besin Piramidi, Karbon Döngüsü, Azot Döngüsü, Fosfor Döngüsü, Su Döngüsü, Su Ekosistemleri gibi alt başlıklar pek çok bilgi ve kavram içeriyor. Bu da daha çok soru tipini barındırdığı anlamına gelir. Ekosistem ve Madde Döngüleri konusundan direkt soru gelebildiği gibi, farklı konuların da içinde sıkça geçtiğini görüyoruz. YKS Coğrafya ve okul yazılılarında sıklıkla sorulması tercih edilen konulardan biri.

Bilgileri, tanımları ve önemli ipuçlarını öğrendikten sonra, soruların içinde nasıl yer aldığını görmen gerekli. Coğrafya konu anlatımı yazılarımıza göz attıktan sonra, kendi kaynaklarına ek olarak MEB Kaynaklarını da incelemen faydalı olabilir.?  Coğrafya netleri yükseltmedeki anahtar bolca soru çözmek ve yapılamayan soruların doğrusunu öğrenmek.

☀️☀️☀️

Her ders için değişmeyen kilit nokta bol bol soru çözümü ile pratik yapmak. Çözemediğin sorulara yanıt bulmak istiyorsan sınava hazırlık sürecinde Kunduz hep yanında! Profesyonel eğitmenler tarafından hazırlanan Soru Çözümü, binlerce soru ve çözümden oluşan Soru Bankası hizmetlerimizden faydalanabilirsin.