Tarih ve Zaman Konu Anlatımı

Tarihin Tanımı

Tarih, insanlık geçmişinin kaydedilmiş olaylarının, gelişmelerinin ve değişimlerinin bir incelemesini yapan disiplin olarak tanımlanır. Bu disiplin, zaman içindeki olayları anlamak, yorumlamak ve açıklamak amacıyla çalışır. Tarih, genellikle belgeler, araştırmalar ve arkeolojik bulgular gibi çeşitli kaynaklara dayanarak geçmişteki toplumların, kültürlerin, siyasi sistemlerin, ekonomik yapıların ve diğer önemli unsurların evrimini inceler.

Tarihin temel amacı, geçmişteki olayları anlamak ve bu anlayışı günümüze taşıyarak gelecekteki olaylara daha iyi bir perspektifle yaklaşabilmektir. Tarih, insanlığın geçmişini analiz ederek toplumların, medeniyetlerin ve kültürlerin gelişimini anlamamıza yardımcı olur. Ayrıca, tarihi olaylar ve süreçlerin etkileşimlerini inceleyerek insan davranışları, toplumsal yapılar ve siyasi sistemler üzerindeki etkilerini de ortaya koymayı amaçlar. Tarih, bu şekilde, geçmişten günümüze uzanan insan deneyimini anlamamıza ve gelecekte daha bilinçli kararlar almamıza katkıda bulunur.

Tarih Bilimi Nedir?

Tarih bilimi, insanlık tarihini sistematik bir şekilde inceleyen ve geçmişteki olayları anlama, yorumlama, açıklama ve analiz etme amacı güden bir disiplindir. Tarih bilimi, genellikle belgeler, yazılı kaynaklar, arkeolojik buluntular ve diğer tarihî kanıtlar aracılığıyla geçmişin izini sürer. Bu disiplin, objektif bir bakış açısıyla tarihî olayları değerlendirirken, kaynakların güvenilirliğini ve doğruluğunu da dikkate alır.

Tarih bilimi, kronolojik sıralama, sebep-sonuç ilişkileri, toplumsal değişimler, kültürel gelişimler ve siyasi dönemler gibi temel kavramları kullanarak geçmişi anlamaya çalışır. Ayrıca, tarihçiler, geçmişteki olayları bağlam içinde ele alarak geniş bir perspektif sunarlar ve olayların tarihî süreç içindeki etkileşimlerini incelerler. Tarih bilimi, geçmişin anlamını kavramak ve insanlığın evrimini anlamlandırmak için sürekli olarak araştırma, analiz ve eleştiri süreçlerini içerir. Bu disiplin, toplumların, kültürlerin ve medeniyetlerin gelişimini anlamamıza katkıda bulunurken, aynı zamanda tarihî bilgiyi gelecek nesillere aktarmayı amaçlar.

Tarih Biliminin Konusu

Tarih biliminin konusu, insanlık tarihinde meydana gelen olayları, gelişmeleri ve değişimleri sistemli bir şekilde incelemektir. Bu disiplin, genellikle belgeler, yazılı kaynaklar, arkeolojik buluntular, haritalar ve diğer tarihî kanıtlar aracılığıyla geçmişe dair bilgi toplar. Tarih bilimi, zaman içindeki olayları anlama ve yorumlama amacı güderken, bu olayları sadece kronolojik bir sıra içinde değil, aynı zamanda neden-sonuç ilişkileri içinde ve geniş bir bağlamda ele alarak inceler.

Tarih biliminin konuları arasında siyasi tarih, ekonomik tarih, kültürel tarih, askeri tarih, sosyal tarih ve bilim tarihi gibi çeşitli alt alanlar bulunmaktadır. Tarih, bireylerin, toplumların, devletlerin, medeniyetlerin ve kültürlerin evrimini anlamaya yönelik bir çaba içinde olup, geçmişin anlamını günümüzdeki olaylarla ilişkilendirme ve gelecekteki olası gelişmelere dair öngörülerde bulunma amacını taşır. Tarih bilimi, bu şekilde, insan deneyimini daha kapsamlı bir perspektifle anlamamıza ve geçmişten gelen mirası gelecek kuşaklara aktarmamıza yardımcı olur.

Tarih Biliminin Temel İlkeleri

• Kronoloji: Olayların ve gelişmelerin zamansal sıralamasını belirleme ve kronolojik bir düzen içinde inceleme ilkesi.
• Neden-Sonuç İlişkileri: Olayların arkasındaki sebep-sonuç ilişkilerini anlama ve bu ilişkileri analiz etme ilkesi.
• Bağlam: Olayları, kültürel, sosyal, ekonomik ve politik bağlam içinde ele alma ilkesi.
• Objektiflik: Tarafsız bir bakış açısıyla, ön yargısız ve tarafsız bir şekilde olayları değerlendirme ilkesi.
• Kaynak Eleştirisi: Kullanılan kaynakların güvenilirliğini sorgulama ve eleştiriye tabi tutma ilkesi.
• Çoklu Perspektif: Olayları farklı bakış açılarından inceleme ve çeşitli tarihî aktörlerin perspektiflerini anlama ilkesi.
• Geçerlilik: Tarihî bilgiyi geçmişin bağlamından çıkararak günümüze ve geleceğe taşıma ve bu bilginin geçerliliğini anlama ilkesi.
• Sürekli Değişim ve Gelişim: Tarih biliminin kendisi de sürekli gelişen bir alan olduğu düşüncesiyle, yeni bilgiler ve metodolojileri benimseme ilkesi.

Tarih Biliminin Özellikleri

• Sistemli İnceleme: İnsanlık tarihini düzenli, sistematik ve disiplinli bir şekilde inceleme özelliği.
• Belgelere Dayalı: Tarih bilimi, genellikle yazılı belgeler, arkeolojik kalıntılar ve diğer tarihî kanıtlara dayanarak geçmişi değerlendirme eğilimindedir.
• Çoklu Disiplinler Arası: Tarih, siyasi, ekonomik, kültürel, askeri, sosyal ve bilimsel alanlarda multidisipliner bir yaklaşımı içerir.
• Kronolojik Yaklaşım: Olayları zamansal sıralamada ele alma ve kronolojik bir perspektif sunma özelliği.
• Nesnel ve Tarafsız Bakış Açısı: Olayları objektif bir şekilde değerlendirme, tarafsız bir bakış açısı sunma ve kişisel önyargılardan kaçınma ilkesi.
• Geçmişi Anlama ve Yorumlama: Tarih bilimi, geçmişteki olayları anlama, yorumlama ve açıklama amacı taşır.
• Toplumsal Hafızanın Oluşumu: Tarih, toplumun ortak hafızasını oluşturarak kültürel kimlik ve bilinci şekillendirme rolünü üstlenir.
• Geleceğe Yönelik Perspektif: Geçmişten elde edilen bilgilerle geleceğe dair öngörülerde bulunma ve toplumsal gelişimlere katkı sağlama özelliği.
• Eleştirel Yaklaşım: Kullanılan kaynakları eleştirel bir gözle değerlendirme ve tarihî bilgileri sorgulama eğilimi.

Tarih Biliminin Temel Kaynakları

• Yazılı Belgeler: Mektuplar, günlükler, tarihî metinler, resmi belgeler, anılar ve kitaplar gibi yazılı kaynaklar.
• Arkeolojik Kalıntılar: Kazılar sonucu ortaya çıkan eski yerleşimler, yapılar, objeler ve diğer arkeolojik buluntular.
• Haritalar: Tarihî haritalar, coğrafi bilgiler ve yer adları, geçmişteki yerleşimleri ve sınırları anlamamıza yardımcı olur.
• Sözlü Gelenekler: Kuşaktan kuşağa aktarılan sözlü gelenekler ve halk hikayeleri, geçmişe dair bilgiler sağlar.
• Resim ve Fotoğraflar: Tarihî fotoğraflar, resimler ve diğer görsel materyaller, geçmişin görsel bir kaydını sunar.
• Makale ve İncelemeler: Akademik araştırmalar, tarih dergileri, makaleler ve incelemeler tarihî konularda derinlemesine bilgi sağlar.
• Müze ve Sergiler: Müze koleksiyonları ve tarihî sergiler, tarihî objelerin ve eserlerin sergilenmesiyle bilgi sunar.
• Soy Ağaçları ve Nüfus Kayıtları: Soy ağaçları, nüfus sayımları ve benzeri kayıtlar, aile bağlantıları ve demografik bilgiler hakkında bilgi verir.
• Röportajlar ve Tanıklıklar: Yaşayan tanıklıklar ve röportajlar, geçmiş olaylara bireylerin kişisel perspektifinden ışık tutar.
• Filmler ve Belgeseller: Tarihî temalı filmler ve belgeseller, geçmişe dair görsel bir bakış açısı sunar.

Tarih Biliminin Önemi

Tarih biliminin önemi, geçmişin olaylarını ve evrimini anlayarak bugünün toplumlarına ve bireylerine bilinçli bir perspektif sunma kapasitesinden gelir. Tarih, insanlığın geçmişteki deneyimlerini inceleyerek, kültürlerin, medeniyetlerin ve toplumların nasıl şekillendiğini anlama fırsatı tanır. Bu, toplumsal yapının ve kültürel değerlerin evrimini anlamak, geçmiş hataları anlamlandırmak ve gelecekteki kararlar için daha bilinçli bir temel oluşturmak açısından hayati bir rol oynar.

Tarih bilimi, toplumsal hafızanın korunmasına ve kuşaklar arası geçişine katkıda bulunur. Toplumların tarihlerini bilmeleri, ortak bir kimlik ve kültürel bağlam oluşturarak bir araya gelmelerini sağlar. Ayrıca, tarih bilimi, siyasi karar alıcılar, planlamacılar ve liderler için geçmişin öğretilerini kullanarak daha etkili stratejiler geliştirme konusunda bir rehberlik sağlar. Sonuç olarak, tarih bilimi, insanların kökenlerini anlama, geçmişin mirasını değerlendirme ve gelecekte daha sürdürülebilir ve bilinçli bir toplum inşa etme sürecine önemli bir katkıda bulunur.

Tarih Biliminin Faydaları

Tarih biliminin bir dizi faydası vardır. İlk olarak, tarih bilimi, insanlık tarihini inceleyerek toplumları, kültürleri ve medeniyetleri anlama yeteneği sunar. Bu, geçmişteki olayların neden-sonuç ilişkilerini anlamamıza ve bu bağlamda günümüzdeki toplumsal, kültürel ve siyasi gelişmeleri daha iyi değerlendirmemize olanak tanır. Tarih, insan davranışları, toplumsal yapılar ve siyasi sistemler üzerindeki etkileriyle ilgili geniş bir perspektif sağlar.

Ayrıca, tarih bilimi, toplumsal hafızanın oluşturulmasına katkıda bulunur. Geçmişteki olayları ve deneyimleri anlamak, toplumların ortak kimliklerini ve değerlerini güçlendirir. Bu, insanların birbirleriyle daha iyi iletişim kurmasına, ortak bir geçmişi paylaşarak birlikte hareket etmelerine ve bir toplum içinde dayanışma duygusunun oluşmasına katkı sağlar.

Tarih bilimi aynı zamanda karar alıcılar ve liderler için önemli bir rehberlik kaynağıdır. Geçmişteki benzer durumları inceleyerek, stratejilerin ve politikaların etkilerini daha iyi değerlendirmelerine yardımcı olur. Bu sayede, tarih bilimi, gelecekteki zorluklarla başa çıkmak için daha etkili ve sürdürülebilir çözümler geliştirmeye katkı sağlar.

Tarihi Olayların Özellikleri

• Belirli bir zaman diliminde gerçekleşir.
• İnsanlar, topluluklar veya devletler arasındaki etkileşimleri içerir.
• Genellikle belirli bir neden-sonuç ilişkisi vardır.
• Yazılı veya sözlü kaynaklarda belgelenmiştir.
• Toplumsal, siyasi, ekonomik veya kültürel değişikliklere sebep olabilir.
• İnsan davranışları, kararlar veya doğal olaylarla ilişkilidir.
• Çoğu zaman öngörülemeyen veya kontrol edilemeyen unsurları içerir.
• Olayın niteliği ve etkileri, farklı perspektiflere göre değişebilir.

Tarihi Olaylar İncelenirken Uyulması Gereken Kurallar

• Tarafsızlık ve objektiflik ilkesine riayet etme.
• Kaynakların güvenilirliğini değerlendirme.
• Olayların zaman dilimini ve kronolojik sıralamayı gözetme.
• Çoklu perspektifleri dikkate alma.
• Neden-sonuç ilişkilerini anlama ve analiz etme.
• Olayların tarihsel bağlamını ele alma.
• Anachronizm (zamansal yanılgı) hatalarından kaçınma.
• Genel geçerliliği sorgulama ve dönemsel özel koşulları anlama.
• Tarihî olaylara duygusal yaklaşımlardan kaçınma.
• Geçmişteki olayların etkilerini günümüzde ve gelecekteki olaylara bağlama.

Tarihe Yardımcı Bilimler

• Kronoloji: Zaman bilimidir. Tarihsel olayları geçmişten günümüze sıralayarak olaylar arasında sebep- sonuç bağlantısının kurulmasını kolaylaştırır.                                       
• Coğrafya: Yeryüzünde oluşan fiziksel, yaşamsal ve insanı ilgilendiren olayları araştırıp açıklayan bilim dalıdır. Olayların geçtiği yerin tespiti, toplumsal faaliyetlerde iklim şartlarının etkisi gibi konularda tarihe yardımcı olur.
• Diplomasi: Her türlü siyasi belgeyi inceleyerek tarihe yardımcı olur.
• Sosyoloji: Toplumu ve toplumsal olayları inceler.
• İstatistik: Verilerin toplanması, sınıflandırılması, sunulması ve yorumlanmasını gerçekleştirir.
• Arkeoloji: Kazı bilimidir. Yerin ve suların altında kalan kalıntıların ortaya çıkarılmasını sağlar. Özellikle yazının icat edilmediği dönemlerin aydınlatılmasında tarihe yardımcı olur.
• Heraldik: Arma bilimidir. Armalarda yer alan semboller ve işaretler, devletler ve toplumlar hakkında bilgi verir.
• Etnografya: Kültür bilimidir. Toplumların örf, adet, gelenek ve göreneklerini inceler.
• Antropoloji: İnsanlara ait kafatası ve iskeletleri inceleyerek ırklarının tespitinin yapılmasını sağlar.
• Nümizmatik: Para bilimidir. Her türlü parayı inceleyerek devletin hükümdarı, yönetim şekli, ekonomik gücü vb. hakkında bilgi verir.
• Paleografya: Eski yazıları ve alfabeleri inceleyerek bunların günümüz dillerine çevrilmesini sağlar.
• Filoloji: Dil bilimidir. Diller arasındaki bağlantıları inceleyerek toplumların birbirleriyle etkileşimlerini ortaya koyar.
• Epigrafi: Kitabe bilimidir. Anıtlar üzerindeki yazıları, sembolleri vb. inceler.

Neden Tarih Öğrenmeliyiz?

Tarih öğrenmek, bireylerin geçmişle bağlantı kurmalarını, kültürel kimliklerini anlamalarını ve toplumlarına daha etkin bir şekilde katkıda bulunmalarını sağlar. Geçmişteki olayları öğrenmek, insanlığın evrimini, kültürlerin gelişimini ve toplumsal değişimleri anlamamıza yardımcı olur. Tarih, toplumları bir araya getirir ve ortak bir geçmişi paylaşma fırsatı sunarak toplumsal bağları güçlendirir.

Tarih bilgisi, bireylere eleştirel düşünme becerileri kazandırır ve olayları çoklu perspektiflerden değerlendirme yeteneğini geliştirir. Geçmişin hatalarını anlamak, benzer hataları tekrarlamamak adına toplumları uyarır. Ayrıca, tarih öğrenmek, küresel vatandaşlık bilinci oluşturarak farklı kültürleri ve geçmişleri anlamayı teşvik eder. Sonuç olarak, tarih öğrenmek, bireylerin dünya üzerindeki yerlerini ve geçmişleriyle olan bağlantılarını anlamalarına yardımcı olarak daha bilinçli, kültürlü ve sorumlu bireyler olmalarını destekler.

Türklerin Kullandığı Takvimler

12 Hayvanlı Türk Takvimi

Türk kültüründe önemli bir yere sahip olan 12 Hayvanlı Türk Takvimi, Çin takviminin etkisi altında oluşmuş bir takvim sistemidir. Bu takvim, doğa olaylarını ve astronomik döngüleri temel alarak yılları 12 hayvanın sembolize ettiği döngülerle ifade eder. Bu hayvanlar sırasıyla fare, öküz, kaplan, tavşan, ejderha, yılan, at, koyun, maymun, horoz, köpek ve domuzdur.

Her bir hayvanın bir yılı temsil ettiği bu takvim sistemi, 12 yıllık bir döngü üzerine kurulmuştur. Ayrıca, her hayvanın özgün özellikleri ve sembolizmi bulunur. Bu takvim, geleneksel Türk kültüründe özellikle doğa olayları, tarım ve hayvancılıkla ilgili aktivitelerin planlanması için kullanılmıştır. Her yılın bir hayvana atfedilmesi, o yılın özelliklerini, beklentilerini ve potansiyel zorluklarını belirleme konusunda bir rehberlik sağlar. 12 Hayvanlı Türk Takvimi, Türk toplulukları arasında hâlâ önemli bir kültürel öğe olarak değerlendirilmektedir.

Hicri Takvim

Hicri Takvim, İslam dünyasında kullanılan bir takvim sistemidir ve İslam’ın kutsal kitabı olan Kuran’ın, Hz. Muhammed’in Mekke’den Medine’ye hicret ettiği yıl olan 622 Miladi tarihinden itibaren başlamaktadır. Hicri Takvim, ay takvimine dayanır ve İslam’ın özel günleri, ibadetleri ve hac gibi önemli olayları belirlemede kullanılır.

Hicri Takvim, 12 aydan oluşur ve her ay, yeni ayın görünmesi ile başlar. Bu aylar sırasıyla Muharrem, Safer, Rebiülevvel, Rebiülahir, Cemaziyelevvel, Cemaziyelahir, Recep, Şaban, Ramazan, Şevval, Zilkade ve Zilhicce’dir. Her ay, İslam takviminde farklı öneme sahip olabilir. Özellikle Ramazan ayı, oruç tutma ayı olarak büyük bir dini öneme sahiptir.

Hicri Takvim, İslam dünyasında resmi tatil günleri ve özel ibadetlerin zamanlaması konusunda referans olarak kullanılır. Ancak, günlük yaşamın bir parçası olarak kullanımı genellikle Güneş takvimine dayalı Miladi Takvim ile birleşir.

Celali Takvim

Celali Takvimi, 17. yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nun hükümdarı IV. Mehmed döneminde (1648-1687) kullanılan bir takvim sistemidir. Celali Takvimi, özellikle Celali İsyanları sırasında kullanılmıştır ve bu dönemin karmaşık siyasi ve toplumsal atmosferine bağlı olarak ortaya çıkmıştır.

Celali Takvimi, İslam takvimine benzer bir ay takvimidir ancak ay başlangıcı, hilal görüldüğü günün ardından bir gün eklenerek belirlenir. Bu takvimde aylar, güneş yılına göre ayarlanmış bir mevsim takvimidir. Celali Takvimi’nde yıl, güneş yılına dayalıdır ve 365 gün sürer.

Celali Takvimi, Osmanlı yönetimi altındaki ayaklanmalar ve isyanlar döneminde kullanılmış, bu takvim sistemini benimseyen Celali isyancıları, Osmanlı Devleti’ne karşı mücadelelerinde bu takvimi kullanarak kendi tarihlerini belirlemişlerdir. Ancak, Celali Takvimi, uzun ömürlü bir takvim sistemine dönüşmemiş ve Osmanlı yönetimi sona erdikten sonra kullanımı terk edilmiştir.

Rumi Takvim

Rumi Takvim, İslam dünyasında kullanılan Hicri Takvim’den farklı olarak güneş yılına dayanan bir takvim sistemidir. Türkler arasında kullanılmış ve Osmanlı İmparatorluğu döneminde resmi olarak benimsenmiştir. Rumi Takvim, Mîlâdî takvime (Miladi Takvim) benzer bir şekilde güneş yılına göre düzenlenmiştir.

Rumi Takvim, 20 Mart tarihinde başlar ve 19 Mart’a kadar olan günleri bir yılı temsil eder. Bu takvimin ay isimleri ise sırasıyla Nevruz, Rebiülevvel, Rebiülahir, Cemaziyelevvel, Cemaziyelahir, Recep, Şaban, Ramazan, Şevval, Zilkade, Zilhicce’dir. Rumi Takvim, Türk topluluklarında özellikle bayram ve tarım faaliyetleri gibi günlük yaşam olaylarının düzenlenmesinde kullanılmıştır.

Ancak, Rumi Takvim, Avrupa’da kullanılan Miladi Takvim’in etkisi altında kalmış ve 1926 yılında Türkiye’de yapılan takvim reformu ile resmi olarak Miladi Takvim benimsenmiştir. Bu nedenle, Rumi Takvim günümüzde resmi olarak kullanılmamakla birlikte, bazı geleneksel etkinliklerde ve kültürel gösterilerde hâlâ hatırlanmaktadır.

Miladi Takvim

Miladi Takvim, günümüzde yaygın olarak kullanılan takvim sistemidir ve Güneş yılına dayanır. Miladi Takvim, Hz. İsa’nın doğduğu yıl olan M.S. 1’den başlar ve 365 günü bir yıl olarak kabul eder. Bu takvim sistemi, yılı dört mevsime eşit olarak böler ve her ayın gün sayısını değiştirmez. Aylar, sırasıyla ocak, şubat, mart, nisan, mayıs, haziran, temmuz, ağustos, eylül, ekim, kasım ve aralık olmak üzere 12 aydan oluşur.

Miladi Takvim, günümüzde uluslararası ticaret, diplomatik ilişkiler, bilim ve günlük yaşamın birçok alanında yaygın olarak kullanılır. Özellikle Batı dünyasında resmi olarak kabul edilmiş bir takvim sistemidir. Miladi Takvim, Hristiyan dünyasında, özellikle Katolik ve Protestan mezheplerinde, önemli dini günleri belirlemek için de kullanılır. Bu takvim sistemi, birçok ülkede resmi tatil günlerini belirleme ve organize etme amacıyla kullanılmaktadır.

Milat Kavramı

Milat, tarihî olayları kronolojik bir düzen içinde sıralamak amacıyla bir referans noktası olarak kullanılan bir terimdir. Genellikle bu terim, Hristiyanlık inancına göre Hz. İsa’nın doğumuyla ilişkilidir ve tarihî olayların “Milattan Önce” (M.Ö.) veya “Milattan Sonra” (M.S.) olarak iki ana kategoriye ayrılmasına dayanır. “Milat” kelimesi, Latince “natalis” kelimesinden türetilmiş olup, doğum anlamına gelir.

Milat, tarihî olaylara bir zaman çerçevesi ve referans noktası sağlar. Geleneksel olarak, milat, Hz. İsa’nın doğumunu ifade eder ve Batı dünyasında yaygın olarak kullanılan Miladi Takvim’de bu olay M.S. 1 olarak kabul edilir. Bu tarihi an, Batı tarih yazımında bir referans noktası olarak kabul edilmiş ve birçok kültür ve medeniyetin tarihini organize etmek ve anlamlandırmak için kullanılmıştır. Milat, tarih biliminde olayların ve dönemlerin kronolojik bir çerçeve içinde anlaşılmasını sağlayarak tarihçilere ve araştırmacılara rehberlik eder.

Yüzyıl (Asır) Kavramı

Yüzyıl veya asır, tarih boyunca geçen 100 yılın bir dönemini ifade eden bir zaman ölçü birimidir. Günümüzde yaygın olarak kullanılan miladi takvim sistemi, her bir yüzyılı belirli bir aralıkta sıralar. Örneğin, 1. yüzyıl M.S. 1 ile M.S. 100 arasındaki yılları kapsar, 2. yüzyıl M.S. 101 ile M.S. 200 arasındaki yılları, ve bu şekilde devam eder.

Yüzyıl kavramı, tarih boyunca kronolojik sıralama ve dönemlendirme yapmak için sıkça kullanılır. Her bir yüzyıl, genellikle kendi özel karakteristikleri, olayları ve gelişmeleri içerir. Örneğin, 18. yüzyıl Aydınlanma Çağı’na, 19. yüzyıl endüstri devrimine ve 20. yüzyıl teknolojik ve bilimsel gelişmelere şahit olmuştur.

Yüzyıl kavramı, tarih yazımında, sanatta, kültürde ve diğer birçok alanda dönemlendirme ve analiz için önemli bir araçtır. Bu zaman dilimleri genellikle belirli bir çağın veya dönemin özelliklerini anlamak ve tanımlamak için kullanılır.