Yeryüzündeki Su Kaynakları – Tatlı ve Tuzlu Sular Konu Anlatımı

Konu çalışmalarını tamamladıktan sonra, zaman zaman notlarına ve formüllere bakmaya ihtiyaç duyabilirsin. Tekrar yaparken ya da soru çözerken notlara göz atmak ve gerekli ipuçlarını almak, öğrenme aşamasında sana epey yardımcı olacaktır. Kunduz ekibi olarak, alanında uzman eğitmenlerimizin de desteğiyle, her konuda mutlaka görmen gereken ipuçlarını, formülleri, ders notlarını senin için derliyoruz!? Bu yazımızda 10. Sınıf Konularından Tuzlu Su Kaynakları, Okyanuslar, Denizler, Tatlı Su Kaynakları, Göller, Akarsular, Yeraltı Suları hakkında bilmen gerekenler ile Yeryüzündeki Su Kaynakları konusuna ait soruları çözerken işine yarayacağını düşündüğümüz ipuçları yer alıyor. Umarız bu notlar sana hem TYT hem AYT’de yardımcı olur. İyi okumalar!

Dünyamızın %71’i sularla kaplıdır. Bu su kaynaklarının oluşumunu, türlerini, dağılışını ise coğrafyanın Hidrografya adlı alt dalı incelemektedir. Bu yüzden coğrafyanın önemli inceleme alanlarından bir tanesi Dünyadaki ve Türkiye’deki su kaynakları konusudur.

Başlıca su kaynaklarını ”okyanuslar, denizler, göller, akarsular, buzullar ve yeraltı suları” oluşturmaktadır. Bu su kaynaklarının hepsi özellikleri bakımından aynı değildir. Genel olarak tatlı su, tuzlu su ve acı su olmak üzere türlere ayrılır.

Dünyadaki mevcut su miktarının %97,5’i tuzlu su %2,5’i tatlı sudur. Tuzlu su doğrudan kullanıma uygun değildir ve kullanmak için arıtma işlemi gerekir. Bu işlem oldukça teknolojik gelişmişlik ve maddi güç gerektirmektedir.  İnsanların doğrudan kullanımına uygun olan su türü ise ”bazı” tatlı sulardır. Tatlı su dünyadaki tüm su türleri içinde %2,5’lik kısmı oluşturur. Fakat her ne kadar tatlı su dense de tüm tatlı sular kullanılabilir diye bir kaide yoktur aslında. Çünkü dünyadaki tüm tatlı suların %68’i buzul halindedir. Geriye kalan tatlı suyun da bir kısmını bataklıklar oluşturmaktadır. Kabaca bir hesapla Dünyadaki tüm su miktarının %97,5’i tuzlu olduğu için kullanıma uygun değildir. Geriye kalan %2.5’lik tatlı suyun ise sadece %10’unu kullanabildiğimizi söyleyebiliriz. Bu da aslında suyun ne kadar kıymetli olduğunu anlamamız gerektiğini ortaya koymaktadır.

Tuzlu Su Kaynakları (Okyanuslar, Denizler) – Okyanuslar Tuzlu Mudur? – Okyanuslar Tatlı Su Mudur?

• Okyanuslar: Kıtaların etrafını çevreleyen büyük çukurları doldurmuş halde bulunan su kütlerine denir.
• Denizler: Okyanuslara boğazlar veya kanallar vasıtasıyla bağlantısı olan, karaların içinde kalmış veya kıtaların kenarında yer alan su kütlelerine denir. Bu tanımdan da yola çıkarak denizlerin 2 çeşit olduğunu söyleyebiliriz
• İç Deniz: Karaların içine sokulmuş olan, okyanuslara boğazlar vasıtasıyla bağlanan denizlere denir. (Örneğin: Karadeniz, Marmara, Akdeniz)
• Kenar Deniz: Bu deniz türü kıtaların içinde yer almaz. Kıtaların kıyısında yer alır. Derinlikleri farklı olduğu için bağlı oldukları okyanuslardan basamak benzeri eşiklerle ayrılırlar. Bu deniz türünde anahtar kelime budur. ”Eşik” (Örneğin: Çin Denizi, Japon Denizi, Kuzey Denizi

NOT: Kara ve denizlerin dağılışından ötürü Güney Yarımkürede Kara azdır. Bu yüzden su ile kaplı alan daha fazladır. Dünyadaki su dağılımına baktığımızda ise çoğunluğun Güney Yarım Kürede olduğunu görürüz. 

Tatlı Su Kaynakları

 Bataklık, Buzullar, Akarsular, Yeraltı suları ve Bazı Göller tatlı suya örnektir. Bataklıklar ve Buzulların tatlı su kaynağı olduğuna dikkat etmek gerekir. Bu bilgi kulağa biraz tuhaf geldiği için testlerde soru olarak karşımıza çıkma ihtimali bulunmaktadır. 

Göller

Kara üzerindeki çukurların veya çanakların sularla dolması sonucu oluşmuş su kütlelerine göl denir. Okyanuslarla doğrudan bağlantısı yoktur. Bazı istisnalar dışında denizlerden küçüktürler. Her yükseltide göl görülebilir. Göller oluşum ve su türü bakımından çok çeşitli içeriğe sahiptir…

Göl Gideğeni

Göllerin hepsi tatlı suya sahip değildir. Bazı göller tuzlu bazıları ise sodalı suya sahip olabilir. Suyun yapısını belirleyen faktörleri: İklim koşulları, göl çanağının kayaç yapısı, gölü besleyen su kaynaklarının su özelliği, gölün büyüklüğü ve derinliği şeklinde sıralayabiliriz. Bu faktörlerin yanı sıra göl sisteminde ‘’göl gideğeni’’ olmaması gölde tuz birikmesine sebep olmaktadır. Göller, beslenme kaynaklarından çanaklarına kapasiteyi aşan miktarda su geldiğinde oluşan fazlalığı gideğenleri (göl ayağı) vasıtasıyla boşaltır.Kısaca göl gideğenine sahip olan göller tatlı suya sahipken gideğene sahip olmayan göller ise tuzlu suya sahiptir diyebiliriz.

Bilinçsiz sulama neticesinde göl gideğenleri kuruyabilir ve sularında tuz birikebilir. Örneğin son dönemlerde Burdur Gölü’nün gideğeni bilinçsiz sulama neticesinde kurumuştur ve suyunda tuz birikimi meydana gelerek tatlı su özelliğini kaybetmiştir.

Oluşumuna Göre Göller

Göl oluşması için arazide bir derinlik oluşması ve bu derinliğin su ile dolması gerekmektedir. Peki mantık yürütecek olursak derinlik elde etmemizin yolları nelerdir sorusuna ne cevap verebiliriz ? 

Derinlik elde etmek için 2 yol vardır.

1. 1. yol araziyi aşındırıp kazmaktır. Bu işlem neticesinde arazide bir çukur meydana gelir ve bu çukurun içi su dolduğu taktirde de göl oluşumu gerçekleşir. Bu yolla oluşan göllere çanak gölleri denir. Peki çukur kazmadan aşındırma yapmadan bir derinlik elde etmek mümkün müdür ?
2. 2. yol ise araziyi aşındırmadan birikim yapmaktır. Akarsular, Buzullar, Volkanik lavlar ve heyelanlar neticesinde arazide malzeme birikmesi ve set oluşması durumunda arazide su birikimine müsait derinlikler oluşur. Bu  tarz göllere ise Set gölleri denir.

• TEKTONİK GÖLLER Tektonik hareketlerle oluşan çukurların sularla dolması sonucu meydana gelmiştir. Afrika Kıtası’ndaki Tanganika, Malawi (Nyassa), Çad ve Victoria ile Asya Kıtası’ndaki Hazar, Baykal, Aral ve Lut gölleri tektonik göllere örnektir.
• KARSTİK GÖLLER Kalker, kaya tuzu ve jips gibi suda kolay çözünebilen kayaçların bulunduğu sahalarda ayrışma ve çökmeye bağlı olarak oluşan çukurların sularla dolması sonucu meydana gelir. Prespa ve İşkodra gölleri karstik kökenli göllere örnektir
• VOLKANİK GÖLLER Volkanik faaliyetlere bağlı olarak oluşan krater, kaldera ve maar gibi çukurların sularla dolması sonucu meydana gelir. Volkanik set gölleri ile karıştırılmaması gerekir Türkiye, Endonezya, ABD, İzlanda, İtalya ve Japonya gibi ülkelerde volkanik göllerin tipik örneklerine rastlanır.
• BUZUL GÖLLER : Buzul aşındırmasıyla meydana gelen çanakların (sirk) sularla dolması sonucu oluşur. Bu göller daha çok kutuplara yakın alanlarda ve dağların yüksek kesimlerinde bulunur. 
• SET GÖLLERİ 
  • Volkanik Set Gölleri: Volkanizma sonucu yeryüzüne püsküren lavlar ile katı malzemelerin bir akarsu vadisi, çanak veya havzanın önünü kapamasıyla oluşur.
  • Moren Set Gölleri: Buzullar tarafından taşınan morenlerin meydana getirdiği setlerin gerisinde suların toplanması ile oluşur. Tilicho Gölü (Nepal)
  • Alüvyal Set Gölleri: Akarsuların taşıdığı alüvyonlarla akarsu yatağı, koy veya körfezin önününkapanması sonucu oluşur. Çamiçi Gölü (Türkiye)
  • Heyelan Set Gölleri Heyelan sonucu dağların yamacından kopup gelen kütlelerin özellikle derin vadilerin önünü kapaması sonucu oluşur. Attabad Gölü (Pakistan)
  • Kıyı Set Gölleri: Dalga ve akıntıların sığ kıyılara getirdiği malzemelerin koy veya körfezlerin önünü kapaması sonucu oluşur. Lagün ya da deniz kulağı da denir. İztuzu Lagünü (Türkiye)
• YAPAY GÖLLER: İnsanlar tarafından akarsular üzerine yapılan setlerin gerisinde suların birikmesi sonucu oluşur. Baraj ve gölet adı verilen bu göllerden içme ve kullanma suyu, elektrik üretimi, tarımda sulama gibi ihtiyaçların karşılanması için yararlanılır.
• KARMA YAPILI GÖLLER: Birden fazla faktörün etkisiyle oluşmuştur. Örneğin Arnavutluk-Makedonya sınırında bulunan Ohri Gölü, hem tektonik hem de karstik kökenli bir göldür.

Tatlı su kaynaklarından göllerin oluşumu ve türlerinin ardından bir diğer tatlı su kaynağı olan akarsular ve akarsular ile ilgili bazı terimleri bilmemiz gerekmektedir.

Akarsular

Yeryüzündeki su kaynakları denince akla gelen önemli faktörlerden biri de akarsulardır. Eriyen kar ve buzların yanı sıra yağışlarla veya kaynak suları ile beslenen, bir yatak boyunca eğime bağlı olarak sürekli veya belli bir dönem akan sulara akarsu denir. Akarsular, yeryüzündeki tatlı yüzey sularının %2’sini oluşturur.

Akarsuyun doğduğu yere kaynak, döküldüğü yere ağız, kaynağından ağzına kadar içinde aktığı çukurluğa akarsu yatağı denir. Akarsuyun kolları ile birlikte sularını topladığı alana havza, akarsu havzalarını birbirinden ayıran sınıra da su bölümü çizgisi adı verilir.

Akarsuların birçoğunun denizlerle bağlantısı bulunur. Denizlere dökülen akarsulara açık havza denir. Denizle bağlantısı olmayanlara ise kapalı havza denir

Akarsuyun akış hızına ise debi denir. Akarsu ne kadar beslenirse o kadar hızlı akmaktadır. Beslenme durumu ise bulunduğu bölgenin iklimine, en çok yağış aldığı döneme bağlanabilir. Debi arttıkça akarsuyun taşıdığı malzemenin boyutu ve miktarı da artmaktadır. 

Yeraltı Suları

Yeryüzüne düşen yağışların ve yeryüzündeki suların yer altına sızarak geçirimsiz bir tabaka üzerinde birikmesiyle yer altı suları oluşur. Yer altındaki suyu süzen, ileten ve depolayan ortamlara akifer denir. Dünyadaki tatlı su varlığının %30,8’ini yer altı suları oluşturur. Yer altı sularının içme ve kullanma suyu, sulama, jeotermal enerji üretimi gibi birçok alanda kullanıldığını görmek mümkündür.

Yer altı sularının yeryüzüne çıktığı yerlere kaynak denir. Kaynak çeşitleri:

1. Vadi (Yamaç) Kaynağı
2. Karstik Kaynak
3. Artezyen Kaynak
4. Fay Kaynağı
5. Gayzer Kaynağı

• Karstik Kaynak (VOKLÜZ): Karstik kaynaklar; yer altı sularının kireç taşı, alçı taşı ve kaya tuzu gibi suda kolay çözünebilen kayaçların arasında birikerek tekrar yeryüzüne çıkması sonucu oluşur.Karstik kaynaklar bol miktarda kireç içerir.
• Artezyen Kaynak: Geçirimsiz iki tabaka arasında bulunan yer altı sularının açılan sondaj kuyuları ile yeryüzüne basınçlı şekilde çıkması sonucu artezyen kaynağı oluşur. Genellikle soğuk olan artezyen sularından içme ve kullanmanın yanı sıra tarımda sulama amaçlı yararlanılmaktadır.
• Fay Kaynakları: Yer altı sularının kırılma ve faylanmalara bağlı olarak yeryüzüne çıkmasıyla fay kaynakları oluşur. Fay kaynaklarından çıkan sular genellikle mineralce zengin ve sıcaktır.
• Gayzer Kaynak: Aktif volkanik bölgelerde yer altındaki sıcak suların ve su buharının belirli aralıklarla fışkırması sonucu oluşan kaynaklara gayzer denir. Gayzerlerde suyun fışkırma aralığı birkaç dakika ile birkaç gün arasında değişir. Büyük gayzerlerde dışarıya fışkıran su-buhar sütununun çapı 3-4 metre, yüksekliği de 30-35 metreye kadar çıkabilmektedir. Püskürme sırasında yüzlerce ton su yeryüzüne atılabilir. Gayzerler ABD, İzlanda, Japonya, Yeni Zelanda gibi ülkelerde yaygın olarak görülür.

Şimdi Yeryüzündeki Su Kaynakları soru çözümlerine devam edebilirsin!

Bu konuda bolca soru çözerek pratik yapabilirsin. Yeryüzündeki Su Kaynakları konusu, Coğrafya dersi için ilk ve temel konulardan biri olduğu için iyice pekiştirmen önemli. Tuzlu Su Kaynakları, Okyanuslar, Denizler, Tatlı Su Kaynakları, Göller, Akarsular, Yeraltı Suları gibi alt başlıklar pek çok bilgi ve kavram içeriyor. Bu da daha çok soru tipini barındırdığı anlamına gelir. Yeryüzündeki Su Kaynakları konusundan direkt soru gelebildiği gibi, farklı konuların da içinde sıkça geçtiğini görüyoruz. TYT ve AYT Coğrafya’da sıklıkla sorulması tercih edilen konulardan biri. Bilgileri, tanımları ve önemli tarihi gelişmeleri öğrendikten sonra, soruların içinde nasıl yer aldığını görmen gerekli. Konu anlatımı yazımıza da göz attıktan sonra, kendi kaynaklarından sonra MEB Kaynaklarına da göz atmanı tavsiye ediyoruz.? 

☀️☀️☀️

Her ders için değişmeyen kilit nokta bol bol soru çözümü ile pratik yapmak. Çözemediğin sorulara yanıt bulmak istiyorsan sınava hazırlık sürecinde Kunduz hep yanında! Profesyonel eğitmenler tarafından hazırlanan Soru Çözümü, binlerce soru ve çözümden oluşan Soru Bankası hizmetlerimizden faydalanabilirsin.