Ölçü

Bu dersimiz de şiirde ahenk unsurları üzerinde duracağız.
Şimdi şiirde ahenk dediğimizde ani seslerin kulağa hoş gelmesiyle ortaya çıkan bir durum olduğunu söyleyebiliriz.
Ve ahenk unsurları dediğimizde işte şiirin ölçüsünü, kafilesini, hedefini düşüneceğiz.
Tabii bunun yanında Ali operasyonları var, az hasar var, sözcük tekrarları var.
Bunlar da yine birlikte göreceğiz.
Şimdi önce bir şiirin birinci ahenk unsuru olan ölçü den başlayalım.
Hani diğer ismi vezin.
Hani hece ölçüsü hece vezni gibi de kullanılır.
Türk şiirinde arkadaşlar üç çeşit ölçü vardır.
Bunların birincisi hece ölçüsüdür.
Peki hece ölçüsü nedir?
Nasıl kullanılır isterseniz bakalım.
Mısralar daki hece sayısının eşitliğine dayanan milli bir ölçüdür hece ölçüsü.
Özellikle de İslam öncesi şiirde.
Halk şiirinde.
Milli Edebiyat Dönemi şiiri mizde ve Cumhuriyet dönemi şiiri mizde hece ölçüsünün kullanıldığını söyleyebiliriz ve daha çok 7'li, 8'li, on birli ve 14'lük kalıplar kullanılmıştır.
Şimdi bakın bizim önümüze şiirle ilgili veya ölçü ile ilgili bir örnek verildiğinde ve bu şiirin ölçüsünü bulun dediğinde çok pratik bir yolumuz var.
Ünlü harfleri sayacağız ve bu şekilde ölçüsünü çıkarmış olacağız.
Bakın hemen örnek şiirimizin ölçüsünü bulalım, ünlülerini sayıyorum.
Bakın bir, iki, üç, dört, beş, altı, yedi, sekiz, dokuz, on, on bir.
O zaman bu şiiri miz on birli hece ölçüsüdür diyebiliriz.
Çünkü ünlüleri saydığımız da on bir tane ünlü ve dolayısıyla on bir hece ve bunun sonucunda on bir hece ölçüsü olduğunu ortaya çıkarıyoruz.
Peki durak nedir arkadaşlar?
Durak hece ölçüsünde düzenin belli bölümlere ayrılmasıdır.
Bakın duraklar, sözcükler bölünerek yapılmaz.
Şimdi bakın burada önemli olan örnekler.
Bunu örnekler üstünden göstereceğiz.
Ama şunu iyi bileceğiz.
Mesela 7'li hece ölçüsünde genelde 4 artı 3.
Peki neden 4 artı üç.
Çünkü genelde arkadaşlar duraklar.
Yani bir şiiri ortadan ikiye bölecek şekilde ayarlanmıştır.
Yani 7'li ise en yakın iki rakamı seçeceğiz.
4.
Artı 3.
Tabii dikkat edeceğiz.
Kelime ortadan bölünmeyecek.
Birazdan örneğine bakacağız.
Hani sekizli ise önce 4 artı dördü arayacağız.
Genelde ortadan ikiye göreceğiz.
Birbirine en yakın 2 rakamdan başlayacağız veya 4 artı 4 kelime ortasına denk geldiysek 5 artı 3'e bakacağız ve yoğun bir netice ölçüsünde önce 6 artı beşi arayacağız.
Olmazsa 4 artı 4 artı 3'ü deneyeceğiz.
14 üzere genelde 7 artı 7 durak olduğunu görüyoruz.
Peki bu nasıl yapılır bakın.
Şimdi bir şiir verilmiş bize demi?
Bunun önce ben hece ölçüsünü bulacağım ünlülerini saydım.
1 2.
3 4.
5 6.
7, 8.
Şimdi 8'i hece ölçüsü ise birbirine en yakın ortadan böyle bileceğim hali nedir?
4 artı 4 durak yapacağım değil mi?
Bunu şimdi bakalım 4 artı 4 yapabilir miyim?
Kelimenin ortasına gelmeyecek ise yapabilirim.
Bakın bir, iki, 3 dört dedim.
100'ün kelimesinden sonra bakın 4 artı 4 kelimenin ortasına denk gelmedi.
Şiiri tam ortadan ikiye böldü.
O zaman 8'li hece ölçüsüyle yazılmış olan bu şiirimizin durağının dört alt artı dört olduğunu söyleyebiliriz.
Hemen ikinci örneğimizde bakalım elma verdim almasın hiç halimi sormasın.
Şimdi tabii devamı var ama biz sadece iki mısra üstünden bunu yapabiliriz.
Hemen yine ünlülerimiz sayıp önce hece ölçüsü ölçüsünü bulacağız.
Bakın bir, iki, üç, dört, beş, altı, yedi tane ünlü saydım.
O zaman benim bu şiirim 7'li hece ölçüsüdür diyeceğim.
Peki ben 7'li hece ölçüsünü kaça böyle bilirim?
Duran'ı nasıl yapabilirim?
Birbirine en yakın 2 rakam.
Birincisi büyük olacak şekilde ne yapabilirim?
Dört artı 300.
Zaten ilk başta da dedik.
Genelde 7'li ölçüsünde 4 artı 3 durak kullanılır ama ben sayacağım.
Yine de bakın 1, 2, 3 ve 4 dördüncü hece den sonra kelimenin sonuna denk geldi mi geldi.
O zaman ben bunu dört artı üç durak şeklinde yapabilirim arkadaşlar.
Eğer kelimenin ortasına denk gelmiş olsaydı o zaman yapamazdım.
Durak yapamazdım.
Bir sonrakine bakacaktır.
Ama ne oldu?
Bakın 4.
Ve üç geceyi ben durak şeklinde yapmış oldum.
İşte bir şiirde durağa arkadaşlar bu şekilde bulacağız.
Geldik aruz ölçüsüne.
Arkadaşlar aruz ölçüsü gecelerin açık yani kısa.
Tabii bu ne demek?
Birazdan söyleyeceğiz.
Kapalı yani uzun oluşuna göre adlandırılması dır.
Açık geceleri bizim nokta ile kapalı geceleri de çizgiyle gösteririz.
Peki açık kapalı yı neye göre yapacağız?
Arkadaşlar eğer heceler ünlü ile biterse biz buna açık diyeceğiz ve nokta koyacağız.
Ama heceler ünsüz harfle bitmişse biz buna kapalıyız diyeceğiz.
Ve oraya çizgi getireceğiz.
Bakın şimdi örneğimiz var.
İsterseniz hemen örnek üstünden aruz ölçüsünü bulalım.
Zaten üstteki ile alttaki aynı olacağı için sadece altta ekini yapmamız yeterli olacaktır.
Ünsüz ile biten gecelere çizgi yani kapalı diyeceğiz.
Ünlüyle biten gecelere açık diyeceğiz ve nokta koyacağız.
Bakın bir çok ünsüz de bittiği için kapalı hece ve çizgi koydum ise neler.
Bakın ünlü, ünlü ünsüz ve bitti yani nokta nokta çizgi.
Açık açık kapalı geçti.
Kapalı açık.
Çünkü ünsüz ünlü, dö nem açık kapalı yok.
Severim den.
Tabii şunu unutmayalım son hece ünlüyle bitse dahi, aruz ölçüsüne göre, aruz ölçüsünün kurallarına göre her zaman kapalı hece sayılır.
Bakın işte aruz ölçüsü bu şekilde.
Arkadaşlar bulunacak ünlüyle bitiyorsa açık diyeceğim nokta koyacağım ama gecemiz ünsüz ile bitiyorsa kapalı diyeceğim ve ona da çizgiyi getireceğim.
Arkadaşlar tabii şunu da unutmayalım aruz ölçüsünün bazı terimleri var arzu ölçüsüyle ilgili.
Mesela ihale açık, Ece'yi kapalı okumaktır.
Zinhar kapalı açık okumaktır.
Diğer adı uygulamadır.
Yani ünsüz ve ünlüyle biten kelimelerin birleşmesi.
Kas kesme, med uzatma, taklide dudak demek.
Bu kavramları aruz ölçüsüyle ilgili, bu kavramların aruz ölçüsüyle ilgili terimler olduğunu bilmemiz bizim için şimdilik yeterli olacaktır.
Ve geldik serbest şiire, arkadaşlar serbest.
Ölçüye, daha doğrusu zaten serbest şiirde serbest ölçü olacaktır.
Yani ölçüsü olmayan şehirlerdir.
Özellikle Cumhuriyet döneminden itibaren sıkça kullanmaya başlanıldığını görüyoruz.
E peki ölçü yoksa buradaki ahenk neyle sağlanacak arkadaşlar?
Vurgu, tonlama ile ali operasyonlarla az sonra ısrarla bir sağlayacağız.
Çünkü ölçü bir ahenk unsurudur.
Bir şiirin ölçüsü yoksa biz buradaki ahengi neyle sağlayacağız?
Vurgu, tonlama ile sağlayacağız.
Bakın hemen ağlasam sesimi duyar mısınız?
Mısralarında Dokunabilir misiniz?
Gözyaşlarım ellerinize derken zaten mısralar ın birbirinden uzunluk ve kısaldığını gördüğümüzde farklı olduğunu hemen anlıyoruz ister istemez.
Hece ölçüsünde farklı olduğunu görüyoruz.
Yani bakın serbest ölçü ölçüsü yok.
1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10 on birle ölçü var.
Bir, iki, üç, dört, beş de hece var.
Bakın bir ve iki birbirinden farklı oldu.
Dolayısıyla bu şiirin ölçüsü yok.
Dediğim gibi sadece dış görünüşüne bakarak da bunu anlayabiliriz.
Ve bu şekilde ahenk unsurlarından ölçü konusunu bitirmiş olduk.
Bir sonraki dersimiz de görüşmek üzere.