Yerleşmeler – Türkiye’de Yerleşim Türleri Konu Anlatımı

Konu çalışmalarını tamamladıktan sonra, zaman zaman notlarına ve formüllere bakmaya ihtiyaç duyabilirsin. Tekrar yaparken ya da soru çözerken notlara göz atmak ve gerekli ipuçlarını almak, öğrenme aşamasında sana epey yardımcı olacaktır. Kunduz ekibi olarak, alanında uzman eğitmenlerimizin de desteğiyle, her konuda mutlaka görmen gereken ipuçlarını, formülleri, ders notlarını senin için derliyoruz!? Bu yazımızda Yerleşmeyi Etkileyen Doğal ve Beşeri Faktörler, Türkiye’de Kır ve Şehir Yerleşmeleri hakkında bilmen gerekenler ile Yerleşmeler konusuna ait soruları çözerken işine yarayacağını düşündüğümüz ipuçları yer alıyor. Umarız bu notlar sana yardımcı olur. İyi okumalar!

Yerleşme, insanların farklı türdeki konutlarda toplu veya dağınık bir şekilde hayatını sürdürmesidir. Yerleşmeyi etkileyen faktörler doğal ve beşeri olmak üzere ikiye ayrılır:

Yerleşmeyi Etkileyen Doğal Faktörler

İklim – Yer şekilleri -Su kaynakları -Toprak örtüsü- Bitki örtüsü -Jeolojik yapı örnek verilebilir.

• İklim: Yerleşmeyi etkileyen en önemli faktördür.Ülkemizin çok yağış alan yerleri daha kalabalıktır.Menteşe Yöresi,Hakkari çevresi gibi yerler çok yağış almalarına rağmen dağlık oldukları için az nüfuslu yerlerdir.Kış ayları daha sıcak,ılıman geçen kıyı seçimleri ,soğuk ve sert kış şartlarının hüküm sürdüğü iç bölgelere göre daha fazla nüfuslanmıştır. Örneğin Tuz Gölü çevresinde yağışın yetersiz olması, yerleşmeyi azaltmıştır. Türkiye’de yüksek kesimlerde sıcaklığın düşük olması, yerleşmeyi olumsuz etkilemiştir.
• Yeryüzü şekilleri: Dağlık, çok engebeli ve yüksek sahalar, yerleşmelerin kurulmasını ve gelişmesini önemli ölçüde engellemektedir. Buna karşılık düz ovalık alanlarda tarım, ulaşım, sanayi faaliyetleri daha çok geliştiğinden nüfus fazladır. Örneğin Doğu Anadolu ve Karadeniz bölgelerinde nüfus yoğunluğunun az, Marmara ve Ege bölgelerinde fazla olması, Muğla ve Hakkâri çevresinin dağlık ve engebeli olması, yerleşme olanaklarını kısıtlamıştır. Bursa çevresinin arazi yapısının düz olması, yerleşme olanaklarını artırmıştır. Ülkemizde güneş enerjisinden daha çok yararlanan bakı durumundaki güney yamaçlarda yerleşmeler fazladır.
• Toprak Örtüsü: İklim şartlarının uygun olduğu verimli topraklarda yerleşme sıktır. Tarıma elverişsiz topraklarda yerleşme seyrektir. Örneğin Çukurova, Bursa Ovası; yerleşmenin sık olduğu alanlardır. Tuz Gölü çevresinde toprağın tuzlu ve çorak olması yerleşmenin seyrek olmasına yol açmıştır.
• Su kaynakları: Türkiye’de bazı yerleşmeler; akarsu, göl ve deniz kıyılarında kurulmuştur. Su; tarım, sanayi, içme, kullanma, balıkçılık ve ulaşım açısından önemli bir yere sahiptir.
• Bitki Örtüsü:Türkiye’de ormanların sık olduğu alanlarda yerleşme seyrektir. Doğu ve Batı Karadeniz Dağlarındaki ormanlık alanlarda yerleşmeler seyrektir.

Yerlşemeyi Etkileyen Beşeri Faktörler

Tarım-Sanayi-Ticaret-Ulaşım-Turizm – Madencilik örnek verilebilir.

• Tarım: Yerleşmelerin verimli tarım alanlarında yoğunlaştığı ülkemizde, küçük ve orta büyüklükteki şehir yerleşmelerinin çoğu tarıma bağlı olarak gelişmiştir. Rize, Akhisar, Karacabey gibi şehirler örnek gösterilebilir.
• Madencilik: Zonguldak, Batman, Soma, Yatağan gibi şehirlerimizde çıkarılan madenler sayesinde yerleşmeler gelişmiştir. Örneğin Zonguldak’ta nüfusun çok olmasının nedeni çevresinde çıkarılan taş kömürüdür.
• Sanayi ve ticaret: Sanayi ve ticaret faaliyetlerinin yoğunlaşmasıyla yerleşim alanları da gelişmeye başlamıştır. Buna bağlı olarak İstanbul, Ankara, İzmir, Bursa, Kocaeli, Gaziantep gibi şehirlerde yerleşmeler fazladır.
• Turizm: Ülkemizde turistik değerler yerleşmelerin gelişmesine katkı sağlamıştır.Antalya, İstanbul, Bursa ve Nevşehir gibi şehirler bu duruma örnektir.
• Ulaşım: Ulaşım imkânlarının geliştiği Ankara, Konya, Afyonkarahisar, Eskişehir, Kayseri, Trabzon ve Erzurum gibi şehirler yolların kavşak noktasında bulunduğu için gelişmiştir.

Türkiyede Yerleşmeler

• Yerleşim birimleri kır ve şehirsel olmak üzere ikiye ayrılır. Kır ve şehir ayrımında kullanılan en önemli ölçüt ekonomik etkinlik ve nüfustur.
• Yerleşme olgusunda kırsal yerleşmeler doğal çevre koşullarından büyük oranda etkilenirken, şehirsel yerleşmeler ise beşeri çevre şartları çerçevesinde şekillenir ve gelişirler.
• Kırsal yerleşmeler; esas itibariyle kırsal fonksiyonların hakimiyet kazandığı, toprağa bağlı yaşayan, üreten, bağ- bahçe ve tarla ziraati veya hayvancılıktan elde ettikleriyle geçimini sağlayan kişilerin oluşturduğu yerleşmedir.
• Kırsal yerleşmeler, kendi içinde geçici veya daimi kır yerleşmeleri olarak da sınıflandırılır.
• Nüfusu on binin üzerinde olan yerler kent kabul edilirken; on binin altında olan yerler kırsal yerleşme birimi olarak kabul edilmektedir.

Türkiye’de Kır Yerleşmeleri

Kır yerleşmeleri, tarım ve hayvancılık faaliyetlerinin birlikte yapıldığı ya da ön plana çıktığı yerleşmelerdir.

• Kırsal yerleşmelerin bazılarında yerleşik hayat tarzı, bazılarında konar – göçerlik veya yaylacılık gibi geçici yaşam tarzı görülür.
• Kırsal yerleşmelerde iş olanaklarında uzmanlaşma, alt yapı hizmetleri, eğitim -sağlık hizmetleri fazla gelişmemiştir.
• En büyük yerleşim birimi köydür. Köyden daha küçük olan yerleşim birimleri (köy altı yerleşmeleri) Çiftlik, mezra, kom, divan, yayla, oba gibi adlarla adlandırılır.

NOT: Kır yerleşmeleri denilince sadece belde ve köyler düşünülmemelidir.. Tarla, bağ, bahçe ve çiftlik gibi ekonomik etkinlikte bulunulan yerler de kır yerleşmeleri arasında yer alır.

• Köy: Nüfus miktarı 2000’den az olan, tarım ve hayvancılıkla geçinen, iş bölümünün gelişmediği, muhtar ve ihtiyar heyetinin yönettiği en küçük yerleşim birimidir. Köylerin, cami, mera, baltalık orman, köy evi gibi ortak malları vardır.
• Belde: Belediye teşkilatının kurulduğu köy ile şehir arası büyüklüğe sahip yerleşim birimleridir. Nüfusları 2 ile 20 bin arasındadır. Tarım ve hayvancılığın yanında, küçük işyerleri (tamirci, demirci, vb.) bulunur. Çoğunda çevre köylerin ihtiyacının karşılandığı çarşı, sağlık ocağı bulunur, haftalık pazar kurulur.

Türkiye’de Köy Altı Yerleşmeleri

İdari olarak köylere bağlı olan, köyden küçük yerleşim birimlerine, köy altı yerleşmeleri denir. Köy altı yerleşmeleri, tek ya da birkaç ev ve eklentilerinden oluşur. Tek ev ve eklentilerinden oluşan yerleşim birimlerine daha çok Karadeniz’de rastlanır. Bunun nedenleri; Karadeniz’de su kaynaklarının fazla, tarım alanlarının dağınık olmasıdır.

Geçici Yerleşmeler

• Yayla: Yayla, geçici yerleşme birimlerindendir. Yazın gür otlakların bulunduğu yüksek yerlere yayla denir. Hayvancılıkla uğraşanlar, yaz başlarında hayvanlarıyla birlikte gür otlakların bulunduğu ve daha serin olan yaylalara çıkarlar. Yaylaya daha çok yaz başlarında çıkılır. Yayladan dönüş zamanı ise sonbahardır. Türkiye’deki yaylaların büyük bir kısmı Toroslar’ da, Kuzey Anadolu Dağları’nda ve Doğu Anadolu’dadır.Akdeniz Bölgesinde ise yaylalar yazın bunaltıcı sıcağından uzaklaşmak isteyenlerin yaşadıkları yerlerdir.
• Ağıl: Koyun ve keçi sürülerinin geceleyin barındığı, üstü açık, çevresi çit ya da duvarla çevrili yerdir. Genellikle yerleşim yerlerinin uzağında, kurak bir yamaçta, güneye bakan yönde kurulur.
• Kom: Kom, bazen yanında bir evin de bulunduğu, sürünün geceleri barındığı, etrafı genellikle taş duvarlarla çevrili ağıl gibi yapılardan oluşmaktadır. Komlarda daha çok küçükbaş hayvan beslenir. Bu tür yerleşim birimlerine genellikle yaz döneminde yerleşilir. Komlara daha çok Doğu Anadolu’da rastlanılır.
• Dam: 15- 20 evden oluşan,genellikle hayvan yetiştirme amacıyla kurulurlar. Ülkemizde bu tür yerleşmeleri Gökçeada, Bozcaada, Göller Yöresi ve Batı Anadolu’da görebiliriz.
• Oba: Genellikle birkaç çadırdan oluşan yerleşim birimleridir. Obalarda en önemli ekonomik etkinlik hayvancılıktır. Hayvanlar arazide kalır; aileler ise çadırlarda barınır. Bu tür yerleşim birimleri daha çok Toroslar, Canik dağları, Ege ve Güney Marmara’da yaygındır.
• Dalyan: Deniz kıyılarında balıkçılıkla geçimlerini sağlamak amacıyla küçük koylarda kurulan yerleşmelerdir. Akdeniz, Ege ve Karadeniz kıyılarında dalyanlara rastlanır.

Daimi Yerleşmeler

• Mezra: Mezralar, beş on evden oluşan yerleşim birimleridir. Mezralardaki başlıca ekonomik etkinlik, hayvancılık ve tarla bitkileri yetiştiriciliğidir. Türkiye’deki mezraların büyük bir kısmı Doğu Anadolu ve Güneydoğu Anadolu’dadır.
• Çiftlik: Genellikle geniş bir tarım alanı içinde kurulmuş olan, bir ya da birkaç ev ile bunların eklentilerinden oluşan yerleşim birimidir. Çiftlikler Ege, Akdeniz, Marmara ve İç Anadolu’da yaygındır. Çiftliklerdeki temel ekonomik etkinlik, tarımdır.
• Mahalle: Köy altı yerleşmeleri içindeki en büyük yerleşme birimidir. Bu tür yerleşmelerdeki ev sayısı 5 ile 30 arasında değişmektedir. Mahallelerden bazıları zamanla köylere dönüşür. Mahalle türü yerleşmelere daha çok Karadeniz’de rastlanır. Marmara ve Ege’de de bu tür yerleşim birimleri vardır.
• Divan: Divanlar birden fazla mahallenin toplanmasıyla oluşmuş bir yerleşme şeklidir. Mahalleler grubu olarak da nitelendirilebilirler. Divanlar sadece Kocaeli yarımadasında bulunur.

Kır yerleşmeleri dokusuna göre toplu ve dağınık olmak üzere ikiye ayrılır:

• Dağınık Yerleşme: Dağınık yerleşmelerde evler, araziye tek tek ya da birkaç evden oluşan kümeler hâlinde dağılmıştır. Suyun (yağışların) bol olduğu yerlerde ve eğimli bölgelerde, evlerin birbirinden uzak olduğu yerleşmeler dağınık yerleşme olarak tanımlanır. Evler arasında bağ, bahçeler vardır. Türkiye’de Karadeniz Bölgesi, dağınık yerleşmenin en yaygın olarak görüldüğü bölgedir. Dağınık yerleşmede su fazlalığı ve yer şekillerinin engebeliliği etkilidir.
• Toplu Yerleşme: Suyun az olduğu yerlerde ve arazinin düz olduğu ovalık alanlarda insanlar toplu olarak yerleşmişlerdir. Türkiye’de İç Anadolu, Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde su kaynakları az olduğu için toplu yerleşmeler fazladır.

İnsanların birlikte olma ve savunma ihtiyaçlarının daha güvenli şekilde sağlanabilmesi de yerleşmeler üzerinde etkili olmuştur.

Kırsal yerleşmelerin ortak özelliklerini şu şekilde özetleyebiliriz:

• Nüfus sayıları ve yoğunlukları azdır.
• Ekonomileri tarım ve hayvancılığa dayanır.
• Yayıldıkları alanlar dardır.
• Sosyal dayanışma ve işbirliği kuvvetlidir.
• Sınırları ve ortak malları vardır.
• Köylerde mesleki farklılık azdır ve etnik yapı bakımından sade özelliklerdedir.

Türkiye’de Şehir Yerleşmeleri

Şehirler nüfusu 20 binden fazla, halkın çoğunluğunun tarım dışı işlerde (hizmet, ticaret, yönetim ve sanayi), çalıştığı yerleşmelerdir. Şehirler şu şekillerde sınıflandırılır:

Büyüklüklerine göre şehirler

• Küçük şehirler: 20.000-100.000 nüfusa sahip şehirlerdir.
• Büyük şehirler: 100.000-1.000.000 arası nüfusa sahip şehirlerdir.
• Metropolitan (metropol) kentler:1.000.000 ile 10.000.000 arası nüfusa sahip şehirlerdir.
• Megakent:10.000.000’dan fazla nüfusa sahiptir.

Fonksiyonlarına göre şehirler

• Askeri şehirler: Bir şehrin gelişip büyümesinde büyük askeri tesislerin, birliklerin etkisi varsa askeri kent sayılır. Sarıkamış, Erzurum, Erzincan, Malatya gibi.
• Kültürel şehirler: İstanbul, Ankara ve İzmir gibi kentlerimizde kültür, sanat, yayın gibi faaliyetler fazladır. Bu kentlerde üniversite sayısı ve şehre katkısı önemlidir.Bu kentlere kültürel kentler denir.
• Turizm şehirleri: Önemli miktarda turistin geldiği ve gelir bıraktığı kentler turizm kenti olarak sınıflandırılır. İstanbul, Bodrum, Antalya, Alanya, Kuşadası gibi.

Şimdi Yerleşmeler soru çözümlerine devam edebilirsin!

Yerleşmeler konusunda bolca soru çözerek pratik yapabilirsin. Yerleşmeler konusu, Coğrafya dersi için ilk ve temel konulardan biri olduğu için iyice pekiştirmen önemli. Yerleşmeyi Etkileyen Doğal ve Beşeri Faktörler, Türkiye’de Kır ve Şehir Yerleşmeleri gibi alt başlıklar pek çok bilgi ve kavram içeriyor. Bu da daha çok soru tipini barındırdığı anlamına gelir. Bu konudan direkt soru gelebildiği gibi, farklı konuların da içinde sıkça geçtiğini görüyoruz. TYT ve AYT Coğrafya’da sıklıkla sorulması tercih edilen konulardan biri. Bilgileri, tanımları ve önemli tarihi gelişmeleri öğrendikten sonra, soruların içinde nasıl yer aldığını görmen gerekli. Konu anlatımı yazımıza da göz attıktan sonra, kendi kaynaklarından sonra MEB Kaynaklarına da göz atmanı tavsiye ediyoruz.? 

☀️☀️☀️

Her ders için değişmeyen kilit nokta bol bol soru çözümü ile pratik yapmak. Çözemediğin sorulara yanıt bulmak istiyorsan sınava hazırlık sürecinde Kunduz hep yanında! Profesyonel eğitmenler tarafından hazırlanan Soru Çözümü, binlerce soru ve çözümden oluşan Soru Bankası hizmetlerimizden faydalanabilirsin.
Uygulamada senin için hazırlanmış , tüm konuları öğrenebileceğin premium içerik ders videolarını incelemeyi unutma!