Dış Kuvvetler – YKS Coğrafya Ders Notları

Konu çalışmalarını tamamladıktan sonra, zaman zaman notlarına , formüllere ve özetlere bakmaya ihtiyaç duyabilirsin. Tekrar yaparken ya da soru çözerken notlara göz atmak ve gerekli ipuçlarını almak, öğrenme aşamasında sana epey yardımcı olacaktır. Kunduz ekibi olarak, alanında uzman eğitmenlerimizin de desteğiyle, YKS’ye hazırlık sürecinde her konuda mutlaka görmen gereken YKS Coğrafya dersine ait ipuçları, özetleri, formülleri ve notları derlemesi hazırladık!? Bu yazımızda 10. Sınıf konularından Akarsu Aşınım ve Birikim Şekilleri, Boyuna Kıyılar, Buzul Çeşitleri, Buzullar, Dalga ve Akıntıların Oluşturduğu Şekiller, Karstik Şekiller, Rüzgar Aşındırma Şekilleri, Rüzgar Biriktirme Şekilleri, Rüzgarlar, Vadiler ve çok daha fazlası hakkında bilmen gerekenler ile Dış Kuvvetler ve Olaylar konusuna ait soruları çözerken işine yarayacağını düşündüğümüz ipuçları yer alıyor. Umarız bu notlar sana yardımcı olur. İyi okumalar!☀️

???

Akarsular

Aşınım:

• Vadi
  • Çentik
  • Boğaz
  • Kanyon
  • Asimetrik
  • Geniş Tabanlı
• Çağlayan
• Dev Kazanı
• Peribacası
• Kırgıbayır
• Plato

Birikim:

• Birikinti Konisi
• Birikinti Yelpazesi
• Dağ İçi Ovası
• Dağ Eteği Ovası
• Delta
• Irmak Adası

Menderes ve Taraça hem aşınım hem de birikim şeklidir.

Akarsu Aşınım Şekilleri

• Platolar: Akarsular tarafından yarılan yüksek düzlüklerdir.
  • Karstik Platolar: Tekke – Taşeli (Akdeniz Bölgesi)
  • Lav Platoları: Erzurm – Kars – Ardahan (Doğu Anadolu)
  • Yatay Duruşlu Platolar: Obruk – Haymana – Cihanbelyi – Bozok – Yazılıkaya (İç Anadolu)
  • Aşınım Platoları: Çatalca – Kocaeli (Marmar Bölgesi)
• Dev Kazanı: Akarsuların şelale oluşturduğu yerede görülür.
• Peribacaları: Oluşumunda hem iç hem dış kuvvet etkilidir. Üstte sert, altta tüf gibi yumuşak ve geçimsiz tabakaların bulunduğu yerlerde suların etkisiyle oluşur.
  • Nevşehir – Ürgüp – Göreme
• Kırgıbayır: Kurak iklim bölgelerinde bitki örtüsünden yoksun arazilerde yağışların meydana getirdiği bozuk arazilerdir.
• Peneplen: İç kuvvetlerin etkisiyle oluşan dağların veya yüksekliklerinin akarsular tarafından düzleştirilmesiyle oluşan şekildir.

Akarsu Birikim Şekilleri – Akarsu Biriktirme Şekilleri

Akarsuyun biriktirme yapabilmesi için:

• Yatak eğiminin azalması
• Akarsu akış hızının azalması
• Suyun miktarının azalması
• Akarsu yükünün artması gerekir.

• Delta: Akarsuların taşıdığı alüvyonları denizin içinde biriktirmesi sonucu oluşur. Verimli arazilerdir. Deltanın oluşabilmesi için:
  • Gel-git olmaması gerekir
  • Deniz kıyısı derinliğinin fazla olmaması gerekir
  • Akarsuyun bol alüvyon taşıması gerekir
  • Kıyıda güçlü akıntı olmaması gerekir
  • Kıta sahanlığının geniş olması gerekir
  • Örneğin Çukurova deltası, Bafra, Çarşamba, Silifke deltaları

Boyuna Kıyılar ve Enine Kıyılar

Boyuna Kıyılar, paralel uzanmasıyla oluşur. Ülkeizde Akdeniz ve Karadeniz’de görülür.

• Girinti ve çıkıntı azdır.
• Doğal liman yaygın değildir.
• Kıta sahanlığı dardır
• Ilıman iklim iç kesimlere sokulmaz
• Falez oluşumu kolaydır
• Kıyı ile iç kesim arasında ulaşım zordur.

Enine Kıyılar, dağların kıyıya dik uzandığı yerlerde görülür. Ülkemizde Ege’de görülür.

• Grinti ve çıkıntı fazladır.
• Falez oluşumu azdır
• Kıta sahanlığı geniştir
• Doğal liman yönünden zengindir.
• Ilıman iklim iç kesimlere sokulabilir
• Kıyı ile iç kesim arasında ulaşım kolaydır
• Boyuna kıyıların tam tersidir.

Buzullar

Kutup bölgelerinde ve yüksek dağlar üzerinde başlıca şekillendirici dış kuvvet buzullardır. Buzul aşındırma ve birikim şekilleri ise aşağıdaki gibidir.

• Buzul Aşınım Şekilleri:
  • Buzul Vadisi
  • Sirk
  • Hörgüç Kaya
• Buzul Birikim Şekilleri:
  • Moren
  • Sandur Ovası
  • Durumlin

• Buzul Çeşitleri:
  1. Sirk Buzulu
  2. Vadi Buzulu
  3. Takke Buzulu
  4. Örtü Buzulu
  5. Aysberg (Buz Dağı)
  6. Bankiz

Kutuplara yakın bölgelerde deniz yüzeyinin buz tutmasıyla oluşan kalın buz tabakalarına bankiz denir.

Buz dağından kopan parçaların deniz içerisinde bulunmasına aysberg denir.

Yıl boyunca ortadan kalkmayan karlara kalıcı kar denir. Kalıcı kar enleme bağlı değişir. Kalıcı kar ekvatordan kutuplara azalır.

Dalga ve Akıntıların Oluşturduğu Şekiller

• Aşınım Şekilleri
  • Falez
  • Abrazyon
  • Kıyı Mağarası
• Birikim Şekilleri
  • Kumsal
  • Kıyı Oku
  • Kıyı Kordonu
  • Lagün
  • Tombolo

Dalga ve akıntıların birikim yapabilmesi için kıyının sığ olması gerekir.

???

Karstik Şekiller – Karstik Şekiller Nelerdir?

Yağışlar ve yeraltı suları, kalker, jips, kya tuzu, dolomit gibi eriyebilen, kırık ve çatlakların çok olduğu taşların bulunduğu yerlerde, kimyasal aşınıma neden olurlar. Kimyasal aşınım sonucu oluşan şekillere karstik şekiller denir. Akdeniz Bölgesinde yaygındır.

• Aşınım Şekilleri
  • Lapya
  • Dolin
  • Uvala
  • Polye
  • Mağara
  • Düden
  • Obruk
• Birikim Şekilleri
  • Traverten
  • Sarkıt
  • Dikit
  • Sutun

En küçük karstik aşınım şekli lapyadır.

En büyük karstik aşınım şekli polyedir.

???

Kıyı Tipleri

Kıyı tiplerinin oluşmasında:

• deniz seviyesinin yükselmesi
• yerkabuğudaki çökmeler
• yerşekilleri, akarsular, buzullar, akıntılar, gel-git gibi faktörler etkili olmuştur

Ria ve dalmaçya kıyı tiplerinin oluşmasında iç kuvvetlerin de etkisi vardır.

Ülkmizde fiyort – skyer kıy tipi enlemden, Haliç-watt kıyı tipi özel konumdan dolayı görülmez.

• Ria Kıyı Tipi: Akarsu vadilerin sular altında kalması sonucu oluşur.
• Dalmaçya Kıyı Tipi: Kıyıya paralel uzanan dağlar arasındaki vadilerin sular altında kalması ile oluşur.
• Limanlı Kıyı Tipi: Alçak kıyılarda geniş vadilerin deniz suları altında kalmasıyla oluşur.
• Haliç Kıyı Tipi: Gel-git genliğinin fazla olduğu, sığ okyanus kıyılarda oluşur.
• Watt Kıyı Tipi: Sular altında kalan karaların sular çekidikten sonra açığa çıkar.
• Fiyort Kıyı Tipi: Buzul vadilerin sular altında kalmasıyla oluşur.
• Skyer Kıyı Tipi: Hörgüç kaya ve morenlerin sular altında almasıyla oluşan kıyı tipidir.

???

Rüzgarlar

Dış Kuvvetler denince akla gelen önemli kaynaklardan biri de rüzgarlardır. Mekanik (Fiziksel) çözülmenin fazla olduğu, bitki örtüsünden yoksun, kurak alanlarda etkili olur.

Rüzgar aşınım ve birikim şekillerine dönenceler ve çevresindeki çöllerde ve Orta Asya karasının iç kısmındaki çöllerde rastlanır.

Türkiye’de çöl alanı olmadığı için çöllere özgü birçok yer şekilleri görülmez.

• Rüzgar Aşındırma Şekilleri:
  • Mantarkaya (Şeytan Masası): Rüzgarların yüzeyden havalandırdıkları unsurlar kayalara çarparak yer çekiminin etkisiyle kayaları alttan oyarlar.
  • Yardang: Birbirinden sırtlarla ayrılan oyuklardır
  • Tafoni (Oyuklar): Küçük küçük çukurluklardır. Kuş yuvalarına benzerler.
  • Şahit Tepe: Sert tabakaların az, yumuşak tabakaların fazla aşınmasıyla oluşurlar.
• Rüzgar Biriktirme Şekilleri:
  • Kumullar: Kum yıınlarına denir. Çok kolay şekil değiştirirler. İstanbul Şile kıyılarında da rastlanır. Konya Karapınar’da, Patara Plajında kumullar görülmektedir.
  • Barkan: Hilal biçiminde açılmış kum tepelerine denir.
  • Lös: Rüzgarların biriktirdiği kum depolarına denir. Taşınmış topraklardır.

Vadiler

1. Çentik Vadi
   • V profilli vadilerdir.
   • Akarsu gençlik evresinde oluşur.
   • Aşındırma gücü fazladır.
   • Derine aşındırma vardır.
   • Dar, derin vadilerdir.
   • Hidroelektrik üretimi fazladır.
2. Boğaz Vadi (Yarma Vadiler)
   • U profilli vadilerdir.
   • Dağların kıyıya paralel uzandığı yerlerde görülür. Karadeniz, Akdeniz gibi
   • Doğal geçitler olarak kullanılırlar. Gülek, Zigana, Kop, Belen gibi
3. Asimetrik Vadi
   • Akarsuların bir vadide dirençli yerleri az, dirençsiz yerleri fazla aşındırması sonucu oluşmuş vadilerdir.
4. Kanyon Vadi
   • Karstik bölgelerde yaygın olan basamak şeklindeki vadilerdir.
   • Akdeneiz bölgesinde sık rastlanır kireç taşlarından dolayı
5. Geniş Tabanlı Vadi
   • Akarsular eğimin azaldığı yerde yatağını yana doğru aşındırarak bu vadileri oluşturur.
   • Akarsu menderesler çizerek akar ve akarsuyun:
     • Yatak eğimi azalmıştır
     • Akarsu hızı azalmıştır
     • Uzunluğu artmıştır
     • Aşındırma gücü azalmıştır
     • Biriktirme faaliyeti yaygındır
     • Kuş uçumu ve gerçek uzunluk arasındaki fark fazladır.

Şimdi Dış Kuvvetler soru çözümlerine devam edebilirsin!?

Coğrafya dersinde bolca soru çözerek pratik yapabilirsin. Dış Kuvvetler konusu, YKS Coğrafya testi için temel konulardan biri olduğu için iyice pekiştirmen önemli. Akarsu Aşınım ve Birikim Şekilleri, Boyuna Kıyılar, Buzul Çeşitleri, Buzullar, Dalga ve Akıntıların Oluşturduğu Şekiller, Karstik Şekiller, Rüzgar Aşındırma Şekilleri, Rüzgar Biriktirme Şekilleri, Rüzgarlar, Vadiler gibi alt başlıklar pek çok bilgi ve kavram içeriyor. Bu da daha çok soru tipini barındırdığı anlamına gelir. Dış Kuvvetler konusundan direkt soru gelebildiği gibi, farklı konuların da içinde sıkça geçtiğini görüyoruz. YKS Coğrafya ve okul yazılılarında sıklıkla sorulması tercih edilen konulardan biri.

Bilgileri, tanımları ve önemli tarihi gelişmeleri öğrendikten sonra, soruların içinde nasıl yer aldığını görmen gerekli. Konu anlatımı yazımıza da göz attıktan sonra, kendi kaynaklarından sonra MEB Kaynaklarına da göz atmanı tavsiye ediyoruz.?  Coğrafya netleri yükseltmedeki anahtar bolca soru çözmek ve yapılamayan soruların doğrusunu öğrenmek.

☀️☀️☀️

Her ders için değişmeyen kilit nokta bol bol soru çözümü ile pratik yapmak. Çözemediğin sorulara yanıt bulmak istiyorsan sınava hazırlık sürecinde Kunduz hep yanında! Profesyonel eğitmenler tarafından hazırlanan Soru Çözümü, binlerce soru ve çözümden oluşan Soru Bankası hizmetlerimizden faydalanabilirsin.