İlk ve Orta Çağlarda Türk Dünyası konu anlatımı Kunduz eğitmenimiz tarafından hazırlandı! Bilmen gereken tüm detaylar ve sorular bu yazımızda!
İlk ve Orta Çağlarda Türk Dünyası konusu TYT ve AYT Tarih için önemli ve soru gelen konulardan biri. Bu yazı, İlk ve Orta Çağlarda Türk Dünyası başlığı altında; İlk Türk Devletleri, Diğer Türk Devletleri ve Toplulukları, ve Kavimler Göçü ve Avrupa Hun Devleti konularını içeriyor. Kunduz Tarih eğitmenimiz Nihal Hoca tarafından senin için hazırlandı! Şimdi beraber bu konuyu keşfedelim!
Türklerin Ana Yurdu
Türklerin ana yurdu Orta Asya’dır. Orta Asya batıda Hazar Denizi, doğuda Kingan Dağları, kuzeyde Sibirya, güneyde Karanlık Dağlar ile çevrelenen bölgedir. Geniş bir bölgede dağınık bir şekilde yaşadıkları için Türk topluluklarının tarih sahnesine çıktıkları yeri kesin olarak belirlemek zordur.
Not: Türk topluluklarının birbirlerinden farklı bölgelerde dağınık şekilde yaşamış olmaları, Türk tarihinin belli bir zaman kesitinde ve bir bütün halinde incelenmesini zorlaştırmaktadır.
Türk Adının Anlamı
• Uygur metinlerinde “güç, kuvvet”
• Kaşgarlı Mahmut’un Divan-ü Lügati’t-Türk adlı eserinde olgunluk çağı”
• Eski Çin kaynaklarında “miğfer”
• İran kaynaklarında “güzel insan, denize bakan adam”
• Vambery’e göre “türemek”
• Ziya Gökalp Türk adının türeli (töreli), kanun nizam sahibi” anlamına geldiğini belirtmiştir.
Türk kelimesi ilk defa siyasi bir ad olarak, Göktürk (Kök-Türk) devleti tarafından kullanılmıştır. Daha sonra Türk soyuna mensup olan bütün toplulukları ifade eden milli bir ad olmuştur. “Türk” adının, Türk milletinin adı olarak geçtiği ilk Türkçe kaynak Kök Türk (Orhun) Kitabeleridir.
Orta Asya’nın tarih öncesi dönemine dair yapılan arkeolojik araştırmalar Türklerin ilk ataları diyebileceğimiz topluluklara ait buluntulara ulaşmamızı da sağlamıştır.
MÖ 4000 ile MÖ 100’lü yıllar arasında, daha çok ana buluntu yerine göre adlandırılan bu kültür merkezleri “Anav, Kelteminar, Afanesyeva, Andronova, Karasuk ve Tagar Kültürü” olarak adlandırılır.
• Anav: Anav Kültürü, bugünkü Türkmenistan’ın başkenti Aşkabat yakınlarında Anav bölgesinde yapılan kazılarda bulunmuş bir kültür bölgesidir. Orta Asya’nın en eski kültür merkezidir.
• Kelteminar: Kelteminar Kültürü Harezm bölgesinde (Aral Gölü çevresinde) yaşamış bir kültürdür. Orta Asya’da yerleşik yaşama geçen ilk kültür merkezidir. Kelteminar Kültürü Balıkçılık ve avcılık ile uğraşmış bir kültürdür. İlk defa geniş ağızlı çömleklere Kelteminar Kültüründe rastlanmıştır.
• Afanesyeva: Altay – Sayan dağlarının kuzeybatısındaki bozkırlarda gelişmiştir. Türklerin en eski kültür merkezi sayılmaktadır.
• Andronova: Altay-Tanrı dağları, Güney Sibirya ve Hazar’ın doğusuna kadar uzanan bölgede gelişen Orta Asya Türk kültür çevresi. En geniş yayılma alanı olan kültürdür.
• Karasuk: Aral Gölü, Tanrı Dağları, Yenisey Irmağı ve Altay Dağları arasındaki bölgede yaşamış Tunç Çağı’na ait kültür ve toplumları tanımlar. Bu kültür, adını Karasuk nehrinden almıştır. Atın evcilleştirildiği kültürdür.
• Tagar: Güney Sibirya’da yaşamış, Akaban ve Yukarı Yenisey / Minusk bölgesinde yapılan arkeolojik kazılar sonucunda ortaya çıkarılmış Tunç Çağı toplumlarına verilen isim. Bulunan kalıntılar, Karasuk Kültürü’nün devamı niteliğini taşımaktadır. En gelişmiş kültürdür.
Türk Devletlerinde Gücün (İktidarın) Meşruiyet (Geçerlilik) Kaynağı
• Türklerde devleti yönetme yetkisinin kağana, Gök Tanrı tarafından verildiğine inanılırdı. Türk kağanı hiçbir zaman kutsal varlık sayılmamıştır.
• Kut Anlayışı; İslam Öncesi Türkler ‘de ülkeyi yönetme yetkisinin Türk hükümdarlarına Gök Tanrı (Tengri) tarafından verildiğine inanılırdı. Kut hakkı kan yolu ile babadan oğula geçer, Kut anlayışı Türk hükümdarlarının halk arasındaki
saygınlığını arttırırdı.
• İlk Türk devletlerinde siyasi iktidar kavramı kut tabiri ile ifade edilmiştir. Tanrı, Türk kağanına kut vererek hükümdarlık gücü ve yetkisi bahşetmiştir.
• Türklerde kağan olabilmek için Gök Tanrı tarafından kut verilmiş bir aileye mensup olmak gerekirdi. Bu aileler belli olup Hunlarda Tu-ku, Kök Türklerde Aşina ve Uygurlarda Yağlakâr ailesidir.
• Kut, kan yoluyla geçtiği için bütün hanedan üyeleri kağan olma hakkına sahiptir.
• Tanrının iradesinin hangi hanedan üyesi üzerinde olduğu da ancak taht için yapılan bir mücadele sonucunda ortaya çıkmaktadır.
• Kağan olmak için aynı zamanda adil, yetenekli, ilim sahibi, asil, cesur olmak gerekirdi.
• Eski Türklerde kuta sahip olan hanedan üyeleri arasında kağan seçmek için kurultay toplanırdı.
• Türklerde kağan, hem bütün devlet teşkilatının başı hem de toplumun lideri durumundaydı. O, devletin başı olarak iç ve dış siyaseti düzenler, savaş ve barışa karar verir, ordulara komutanlık eder, elçiler gönderir ve elçileri kabul ederdi. Ayrıca devlet teşkilatının her kademesindeki görevlileri tayin eder veya onları görevlerinden alırdı.
• Türk devletlerinde hükümdarlara; şanyu, tanhu, han, yabgu, ilteber, idikut, erkin, hakan ve kağan gibi unvanlar verilmiştir.
• Hunlardan itibaren Türklerde bazı hükümdarlık sembolleri de görülmektedir. Bunlar, taht, davul, otağ(çadır), kotuz(başa takılan hayvan tüyü), tuğ(bayrak) ve yaydır.
• Kağan ülkeyi idare eder, töre koyabilir ve gerektiğinde yargılama da yapabilirdi. Ancak töreye hükümdarda uymak zorundadır.
Gücün Maddi Kaynakları
Orta Asya’da bozkırın sert yapısı, bölgede yaşayan kavimleri etkilemiş ve kona göçer hayat tarzının ortaya çıkmasını sağlamıştır. Konargöçerler, ulaşımda ve göçlerde atı kullanarak bu zorlu koşulların üstesinden gelmiştir.
Not: Kaşgarlı Mahmut’un Divan-ı Lügat’it Türk eserine göre ‘’Türkün kanadı ‘’ olan unsur ‘’attır.’’
Türklerin Orta Asya’da ırmak, göl gibi su kaynakları çevresinde konargöçer bir yaşam tarzı vardı. Boyların ekonomisinin temel kaynağı olan hayvanlarıyla birlikte yaşaması ve belirli bir alanları olduğu anlamına gelmekteydi.
Geniş bozkır sahalarında iklim ve coğrafya gereği sürekli hareket halinde olan konargöçer, toprak bağlılığını değil soy aidiyetini birinci planda tutmuşlardı. Sosyal kimlik, aile, oguş ve boylar içinde gelişmiş ayrıca sınırlı otlakları kullanma mecburiyeti, aile ve grup ilişkilerini güçlendirmiştir.
Not: Yarı göçebe bir hayat sürdüren toplumun temel birimi Oguş denilen ailedir. Ailelerin birleşmesi ile Urug adı verilen sülaleler oluşmuştur. Bunların birleşmesinden de Bodlar (Boylar) meydana gelmiştir. Akraba boylar bazen Budun denilen birlikler oluşturmuşlardır. Budunun başına bir hükümdar geçtiğinde İl (devlet) meydana gelmiştir.
Güç Paylaşımı ve Yönetim
• Türk devlet teşkilatında kurultay (toy-kengeş); siyasi, kültürel, hukuki ve ekonomik konularda genel kararlar alan ve devlet yönetiminin temelini oluşturan en yüksek kuruluştur.
• Kağan, hanedan üyeleri, hatun, ayguci (baş vezir) ve boy beylerinden oluşan kurultay, genellikle yılda üç kez toplanarak devlet işlerini görüşürdü.
• Kurultay’ın üyelerine Toygun denilirdi. Boy beylerinin kurultaya katılımı sadakat işareti sayılır aksi bir durum söz konusu olduğunda bu bir isyan olarak algılanırdı.
• Kurultay, kağanın seçimi veya görevden alınmasında da etkiliydi (Bu da kağanın denetlenebilir olduğunu gösterir.). Kağan, kurultayın doğal başkanıydı ve kağanın olmadığı zamanlarda ayguci (başbakan) kurultaya başkanlık ederdi.
İkili Teşkilatlanma
• İlk Türk devletlerinde ülkenin yönetimi, Hunlardan itibaren devlet yönetiminde kolaylık sağlamak amacıyla doğu ve batı olmak üzere ikiye ayrılmıştır. İkili teşkilatlanma denilen bu sistemde, daima bir tarafın hâkimiyet üstünlüğü tanınmıştır.
• Buna göre büyük kağan, doğuda otururken batının yönetimi ise genelde kağanın kardeşine bırakılırdı. Batı’daki yabgu unvanlı yönetici, Doğu’daki kağana bağlı olarak töre hükümlerini yürütürdü.
Not: Doğu’dakinin üstün olmasının sebebi Gök Tengri(Tanrı) inancına göre güneşin doğduğu yerin kutsal sayılmasıdır.
Ülüş ilkesi
• Türk kağanına Gök Tanrı, iktisadi güç anlamına gelen ülüş bağışlamıştır. Ülüş, “pay, hisse, nasip, kısmet” anlamına gelmektedir. Tanrı, ülüş bağışı ile Türk ülkesinde bolluk ve bereketi artırmıştır. Türk kağanı da bu gücü halkın lehinde kullanarak elde ettiği maddi varlığı adil bir şekilde halka dağıtmıştır. (Sosyal devlet olgusu)
İlk Türk Devletlerinde Töre
• İlk Türk devletlerinde hukukun temelini ve kaynağını geleneklerden alan sözlü hukuk kuralları olan töre oluşturmaktaydı. Töre; sosyal düzeni sağlayan örf, âdet, gelenek ve ahlaki değerlerden beslenerek ortaya çıkmıştır.
• Törenin oluşumunda; kut anlayışı ile kağanlar tarafından konulan kurallar, kurultaylarda alınan kararlar ve kağanın iradesiyle toplum içinde yavaş yavaş oluşan gelenekler etkili olmuştur. Getirilen kuralların adalete uygun olmasına dikkat edilmiştir. Kağanlar dâhil olmak üzere bu töreye herkesin uyması zorunludur.
Not: Devlet teşkilatlanmasında düzenleyici role sahip olan töre, kağanın hem keyfi hareket etmesini engellemiş hem de halkına adil davranması için bir kontrol mekanizması olmuştur.
Yazıya ara vererek konu hakkındaki bilgilerini Kunduz Kazandıran İpuçları serimiz ile pekiştirebilirsin!
İlk Türk Devletleri
Asya Hun Devleti (MÖ 220-MS 216)
• Asya Hunları hakkında ilk tarihi kaynak olarak MÖ 318 yılında Hunlar ve Çinliler arasındaki bir antlaşma gösterilir.( Kuzey ŞansiAntlaşması) Buna göre Hunlar Hiyongnu adı ile tanımlanmıştır.
• Orta Asya’da kurulan ilk Türk Devletidir.
• Bilinen ilk hükümdarı Teoman’dır.
• Orta Asya’da ilk kez siyasi birlik sağlanmıştır.(Türk boyları birleştirilmiştir)
• Orhun ve Selenga ırmakları çevresinde kurulmuş olup merkezi Ötüken ‘dir.
• Teoman döneminden itibaren Çin üzerine akınlar düzenlenmesi, Çin Seddi’nin yapılmasına neden olmuştur.
• Hunların en güçlü dönemi Mete Han zamanıdır. (MÖ 209-MÖ 174)
Mete Han:
• Tarihte ilk kez orduları ‘’Onlu Sisteme’’ göre düzenlemiştir.
• Türk boylarını tek bir bayrak altında toplamıştır.
• Mete Han’ın devlet yönetimi ve askeri teşkilat alanındaki düzenlemeleri daha sonraki Türk devletlerine ve Roma İmparatorluğu’na örnek olmuştur.
• İpek Yolu denetim altına alınmış, ticari faaliyetler geliştirilmiştir.
I. Kök Türk Devleti (552-745)
• Tarihte Türk adıyla kurulan ilk Türk devletidir.
• Bumin Kağan tarafından Avar Türk devleti yıkılarak Ötüken merkezli kurulmuştur.
• En parlak dönemi Mukan Kağan dönemidir. Fakat İşbara öneminde doğu ve batı olarak ikiye ayrılmıştır.
• Batı kanadının ünlü hükümdarı İstemi Yabgu’dur.
• İstemi Yabgu, Sasanilerle birlikte Akhun topraklarını almıştır. Sasanilere karşı Bizans ile iş birliği yapmaya çalışmıştır.
• Doğu Köktürk Devleti 630, Batı Köktürk Devleti ise 659 yılında Çin egemenliğine girmiştir.
II. Kök Türk Devleti (Kutluk Devleti) (682-744)
• Çin egemenliğinde 50 yıl yaşayan Türkler bu dönemlerde birçok milli isyan çıkarmışlardır.
• Bu isyanların en önemlisi 40 kişi ile Çin sarayını basan Kürşat İsyanıdır. Bu isyan Çin imparatoru tarafından kanlı bir şekilde bastırıldıysa da diğer Türk boylarına ilham kaynağı olmuştur.
• Kutluk (İlteriş) Kağan ve Bilge Tonyukuk önderliğinde bağımsızlık mücadelesini başlatmış ve Göktürk Devleti’ni yeniden kurmuşlardır.
• İlteriş’in ölümünden sonra yerine Kapgan Kağan geçmiştir. Bu dönemde Türk boylarının çoğu hâkimiyet altına alınmıştır. En geniş sınırlara ulaşmıştır.
• En parlak dönemini Bilge Kağan ve Kül Tigin zamanında yaşamıştır.
• Türk edebiyatının ilk yazılı örneklen olan Orhun Kitabeleri dikilmiştir.
• II. Göktürk Devleti, Karluk, Yağma, Basmil ve Uygur Türklerinin ittifakı sonucu yıkılmıştır.
Uygur Devleti (744-840)
• Kutluk Bilge Kül Han tarafından kurulmuştur. Başkentleri önce Ötüken iken sonra Karabalgasun’a taşınmıştır.(Kutsal bölgeyi terk etmişlerdir. Çünkü din değiştirmişlerdir. Ötüken Gök Tanrı inancının kutsal yeridir.)
• Yerleşik hayata geçen ilk Türk devleti olmuştur.
• En parlak dönemi Moyen-Çur zamanıdır.
• Bögu Kağan zamanında Maniheizm dinini kabul etmişlerdir.
• Mani dininin etkisiyle yerleşik hayata geçmişlerdir ve hükümdarları Ay unvanını kullanmaya başlamıştır.
• Çin’le ilişkileri sonucunda kâğıt ve matbaayı kullanmışlardır.
• 18 harften oluşan Uygur alfabesini kullanmışlardır.
• Türeyiş ve Göç Destan ile Karabalgasun Kitabeleri Uygurlara aittir.
• Matbaacılıkta hareketli harf sistemini kullanmışlardır.
• Kırgızların saldırıları sonucu yıkılmıştır (840).
• Kansu Uygurları ve Turfan Uygurları (Çin’de yaşamaktadırlar) olarak devam etmişlerdir. Bu devletler siyasi bakımdan etkili olamamışlardır En son Moğol hâkimiyetine girmişlerdir ve Moğolların Türkleşmesinde etkili olmuşlardır.
Kavimler Göçü
• Asya Hun Devleti’nin parçalanmasından sonra batıya doğru göç eden Hunlar, Balamir komutasında önlerine çıkan barbar kavimlerini (Vizigotlar, Ostrogotlar, Vandallar, Germenler vs.) Avrupa’nın içlerine kadar sürüklemiştir. Hunların başlattığı bu çok geniş toplumsal-siyasal olaya Kavimler Göçü denilmiştir.
Kavimler Göçü ’nün Sonuçları:
• Roma İmparatorluğu Doğu (Bizans) ve Batı olarak ikiye ayırmıştır (395) Batı Roma İmparatorluğu yıkılmıştır. (476)
• İlk Çağ sona ermiş, Orta Çağ başlamıştır.
• Avrupa’nın siyasi ve etnik haritası değişmiştir.
• Germen kavimleri arasında Hristiyanlık yayılmıştır.
• Avrupa’daki siyasi boşluktan dolayı merkezi krallıklar zayıflamış, feodalite (derebeylik) ortaya çıkmıştır.
• Avrupa Hun Devleti kurulmuştur.
Kunduz Kazandıran İpuçları Serimiz ile sen de öğrendiklerini pekiştirebilirsin!
Avrupa Hun Devleti (375-469)
• Avrupa’ya gelen Hunlar, Balamir önderliğinde devlet kurmuşlardır. Hunlar bu dönemde Kafkaslardan Anadolu’ya geçmişlerdir ( Uldız döneminde).
• En önemli hükümdarı Attila’dır.
• Attila, imzalanan Margos ve Anatolius Antlaşmalarıyla Bizans’ı vergiye bağlamıştır.
• Avrupa Hun Devleti Atilla’dan sonra yerine geçen oğulları Dengizik, İrnek ve İlek ülkenin bütünlüğünü koruyamamışlardır. Cermen toplulukların ve Bizans’ın saldırılan sonucunda yıkılmıştır (469)
Not: Attila; Tanrının kırbacı, Savaş Tanrısı Ares’in kılıcını taşıyan kişi. Got-Longobard efsanelerinde zeki savaşçı, Nibelungen Destanı’nda Etzel adında asi ruhlu savaşçı olarak geçer.
Başlıca Türk Devletleri ve Toplulukları
Konu hakkındaki videomuzu izleyerek yazımıza kısa bir ara verebilirsin!
Avarlar
• Önce Orta Asya’da sonra Avrupa’da devlet kurmuşlardır.
• Bayan Han döneminde İstanbul’u kuşatan ilk Türk devletidir.
• Devlet teşkilatlanmasında Slav topluluklarını etkilemiştir.
• Frenklerin hücumu sonucunda yıkılmıştır (805)
• Hristiyanlığı kabul eden ilk Türk topluluğudur.
Hazarlar
• Yöneticilerinin bir bölümü Museviliği benimsemişlerdir.
• İslamiyet’i kabul eden ilk Türk boyudur.
• Yaşadıkları bölgeye isimleri verildiği için Hazar Denizi ismi buradan gelir.
• Türkler ilk kez (Hazarlar) Müslümanlar Hz. Osman döneminde savaşmıştır.
• İslamin Kafkasya’ya girmesini engellediler.
• Ticarette önemli gelişmeler kat etmiştir. (Müslümanlar ile)
Kırgızlar
• Moğol hâkimiyetine giren ilk Türk devletidir.
• Manas Destanı ve Yenisey Kitabeleri Kırgızlara aittir.
• Uygurları yıktıkları için kadim Türk yurdu olan Ötüken bölgesinin Moğollarını eline geçmesine neden olmuşlardır.
Kıpçaklar (Kumanlar)
• Oğuzlarla yaptıkları mücadeleler Dede Korkut hikâyelerine konu olmuştur.
• “Codex Cumanicus” isimli sözlük Kıpçaklara aittir.
• Hristiyanlığı benimsemişlerdir.
• Kıpçakların önemli bir kısmı Altın Ordu Devleti zamanında Mısır’a götürülmüştür.
Eyyubi ordularında etkili olmuşlar ve Memlük Devleti’ni kurmuşlardır.
Türgişler
• Emeviler döneminde Müslümanlarla mücadele etmiş ve Maveraünnehir’e İslamın girmesini engellemişlerdir.
• Kurucuları Baga Tarkan kendi adına ilk Türgiş parasını bastırmıştır.(Kendi adına para bastıran ilk Türk)
Sabirler (Sibirler)
• Bugünkü Sibirya bölgesi ismini Sabirlerden almıştır.
• Bizans’a karşı Sasanilerle ittifak kurmuştur.
• Avarlar tarafından yıkılmışlardır.
Macarlar
• Hristiyanlığı kabul ederek Türklük özelliklerini kaybetmişlerdir.
• Slavların birleşmesini engellemişlerdir.
Bulgarlar
• Karadeniz’in kuzeyinde Kubrat Han liderliğinde ‘Büyük Bulgarya Devleti’ni’ kurmuşlardır. Kubrat Han ölünce Hazarların baskısı ile Tuna ve İtil (Kama/ Volga) Bulgarları olarak ikiye ayrılmışlardır.
• Tuna Bulgarları Boris Han döneminde Hristiyanlığı, İtil (Kama/ Volga) Bulgarları ise Almış Han döneminde İslamiyet’i benimsemişlerdir.
• İstanbul’u kuşatan ikinci Türk devletidir.
• İtil Bulgarları günümüzdeki Tatar Türklerinin atalarıdır.
Oğuzlar
• Türk boyları arasında en kalabalık ve siyasi alanda en etkili boydur. (Selçuklu ve Osmanlı Devlet gibi önemli devletleri kurmuşlardır.)
• Oğuzların bir kısmı Avrupa’ya göç etmiş ve Hristiyanlığı benimsemiştir (Günümüzde Moldova sınırları içinde yaşayan Gagavuzların atalarıdır. Uz diye de bilinirler).
Peçenekler
• Karadeniz’in kuzeyinde yaşamışlardır.
• Ruslarla mücadele ederek Rusların güneye inmesini engellemişlerdir.
• Boylar halinde yaşamışlar, devlet kuramamışlardır.
• Malazgirt Savaşı sırasında Bizans ordusundan, Selçuklu ordusuna geçmişlerdir.
Karluklar
• İslamiyet’i topluca kabul eden ilk Türk boyudur.
• Cengiz Han’a itaat eden ilk Türk Müslüman topluluktur.
• Müslümanlarla iş birliği yaparak Orta Asya’nın Çinlileşmesini engellemişlerdir. (Talas Savaşı)
• Karahanlıların kurulmasında etkili olmuşlardır.
Akhunlar (Eftalitler)
• Afganistan topraklarında kurulmuştur.
• Sasani Devleti’ndeki Mazdek isyanının bastırılmasında etkili olmuşlardır.
• Göktürk-Sasani iş birliği sonucu yıkılmışlardır.
Başkurtlar-Bozkurt
• XVIII. yüzyıldan sonra Ruslara karşı uzun süren bağımsızlık mücadelesini yürütmüşlerdir.
• Bugünkü Başkurt Türklerinin atalarıdır.
İlk ve Orta Çağlarda Türk Dünyası Örnek Soru Çözümü
Sınava hazırlık uzun bir maraton. Kunduz ekibi olarak bu yolculukta yanında olmayı çok isteriz! Alanında uzman Profesyonel eğitmenler tarafından hazırlanan Soru Çözümü, binlerce soru ve çözümden oluşan Soru Bankası hizmetlerimizden faydalanabilirsin. Uygulamada senin için hazırlanmış , tüm konuları öğrenebileceğin premium içerik ders videolarını incelemeyi unutma!