Ses Bilgisi(fonetik) konusu, TYT Türkçe ve AYT Edebiyat testlerinde sorulan konulardan biri. Anlam sorularından farklı olarak öğrenmen gereken bazı kavramlar da mevcut. Soru çözmeye başladıktan sonra bu konunun sana çok kolay geleceğine eminiz! Kunduz eğitmenlerimizden Türkçe öğretmeni Celal Hoca, bu konu hakkında senin için çok faydalı bir yazı hazırladı ve mutlaka görmen gereken örnek soruları seçti. Şimdi birlikte Ses Bilgisi konu anlatımını inceleyelim!
SES BİLGİSİ
KONU ANLATIMI VE ÖRNEK SORU
Büyük Ünlü Uyumu
Büyük ünlü uyumu kuralı bir sözcüğün Türkçe olup olmadığını anlamak için uygulamamız gereken ilk işlemdir. Bir sözcük büyük ünlü uyumuna uymuyorsa Türkçe değildir. Büyük ünlü uyumu kuralına göre bir sözcüğün ilk hecesi kalınsa ( a – ı – o – u ) diğer heceleri de kalın olmalıdır. İlk hece inceyse (e – i – ö – ü ) diğerleri de ince olmalıdır. Örnek verecek olursak:
- Kalem (ilk hece kalın ikinci hece ise ince olduğu için büyük ünlü uyumuna uymuyor.)
- Sevgi (hem ilk hece ince hem de ikinci hece ince olduğu için büyük ünlü uyumuna uyuyor.)
Uyarı: Bazı sözcükler Türkçe olduğu hâlde büyük ünlü uyumuna uymaz. Bunlar istisna sözcüklerdir.
Bu sözcükler şunlardır.
Ana – anne
Karındaş – kardeş
Alma – elma
Ses Bilgisi – Ses Olayları
Ünlü Düşmesi (Hece Düşmesi)
Türkçe sözcüklerde orta hece ünlüsü vurgusuz olur ve genelde düşme eğilimindedir. Aşağıdaki örneklerde görüleceği gibi hep ortadaki hecede bir ünlü düşüyor, buna dikkat edersen ünlü düşmesini çok rahat bulabilirsin. Örnekleri verelim:
- Ak ( ı ) lı / aklı (- ı ünlüsü düşmüş)
- Kok ( u ) la / kokla- (- u ünlüsü düşmüş)
- Yal ( ı ) nız / yalnız (- ı ünlüsü düşmüş)
- N ( e ) asıl / nasıl (- e ünlüsü düşmüş)
Yazımıza kısa bir mola vererek, konu anlatımı videomuzu izleyebilirsin!
Ünsüz Düşmesi
“k” ünsüzü ile biten kimi sözcüklere – cık ve – l ekleri geldiğinde “k” ünsüzü düşer. Örnek verelim:
- Sıca ( k ) cık / sıcacık (- k ünsüzü düşmüş)
- Çabu ( k ) cak / çabucak (- k ünsüzü düşmüş )
- Alça ( k ) lmak / alçalmak (- k ünsüzü düşmüş )
- Yükse ( k ) lmek / yükselmek (- k ünsüzü düşmüş )
Ünlü Türemesi
Tek heceli kimi sözcüklere – cık eki geldiğinde ve bazı pekiştirmelerde ünlü türemesi meydana gelir. Örnek verelim:
- Az ( ı ) cık / azıcık (- ı ünlüsü türemiş)
- Dar ( a ) cık / daracık (- a ünlüsü türemiş)
- Sap ( a ) sağlam / sapasağlam (- a ünlüsü türemiş)
Ünsüz Türemesi
Bazı Arapça ve Farsça sözcüklere etmek ve olmak yardımcı eylemi geldiğinde veya ünlü ile başlayan ek geldiğinde ünsüz türemesi olur. Örnek verelim:
- Af ( f ) etmek / affetmek (- f sesi türemiş)
- His ( s ) etmek / hissetmek (- s sesi türemiş)
- Sır ( r ) ı / sırrı (- r sesi türemiş)
Dikkat : Aynı ünsüzlerden biri kökte biri ekte olursa ünsüz türemesi olmaz. Bu çok karıştırılır buna dikkat et !
Se ( s ) – ( s ) iz / sessiz (Burada birinci s sesi kökte ikinci s ise ekte olduğu için burada ünsüz türemesi yok)
Ünlü Daralması
“–e” veya “– a” ile biten bir sözcüğe “– yor” eki getirildiğinde bu ünlüler “– ı , – i , – u , – ü” ye daralır. Örnek verecek olursak:
- Bekl(e) – yor > bekl(i) – yor / – e sesi – i sesine daralmış
- Konuşm(a) – yor > konuşm(u) – yor / – a sesi – u sesine daralmış
Uyarı: Ünlü daralması olması için sözcüğün mutlaka ( – e veya – a ) sesi ile bitmesi gerekir. Örneğin:
Sev – i – yor sözcüğünde ünlü daralması yoktur. Çünkü sözcük ( v ) sesi ile bitmiş ve – i yardımcı ünlüsünü almış. Buna dikkat etmelisin, bu konuda en çok bu ayrıntıyı sorarlar.
Not : de- ve ye- kökleri üzerine ( – y ) kaynaştırma sesini alınca kökte ünlü daralması olur. Yani:
De – y – e / diye , de – y – ecek / diyecek , de – y – en / diyen vb.
Ye – y – e / yiye , ye – y – ecek / yiyecek , ye – y – en / yiyen vb.
Bu sözcüklerin hepsinde ünlü daralması vardır.
Ünlü Değişimi (Ünlü Kalınlaşması)
Sadece sana ve bana sözcüklerinde olur.
- Sen – e / sana ve ben – e / bana olmuştur.
Ünsüz Yumuşaması (Ünsüz Değişimi)
(k,t,ç,p) ünsüzlerinden biri ile biten bir sözcüğe ünlü başlayan bir ek geldiğinde bu sesler (g/ğ , d , c , b) ye yumuşar. Örnek verelim:
- Dola(p) – ı / dola(b)ı ( p sesi b sesine yumuşamış )
- ren(k) – i , ren(g)i ( k sesi g sesine yumuşamış )
- u(ç) – u / u(c)u ( ç sesi c sesine yumuşamış )
Konu hakkındaki videomuz ile öğrendiklerini pekiştirebilirsin!
Uyarı: Bazı sözcükler ünsüz yumuşaması kuralına uymaz. Bunu sorularda ünsüz yumuşamasına aykırılık diye sorarlar. Buna çok dikkat etmelisin, öğrencilerimi en çok zorlayan yer bu oluyor genelde. Örneklerle açıklayalım.
Süt- ü (bu sözcük t sesi ile bitip ünlü ile başlayan ek alıyor fakat südü olmuyor. Bu yüzden bu sözcükte ünsüz yumuşamasına aykırılık yaşanmış diyebiliriz.)
Hukuk – u (bu sözcük k sesi ile bitip ünlü ile başlayan ek alıyor fakat hukuğu olmuyor. Bu yüzden bu sözcükte ünsüz yumuşamasına aykırılık yaşanmış diyebiliriz.)
Ünsüz Benzeşmesi
( f,s,t,k,ç,ş,h,p ) ünsüzlerinden biri ile biten bir sözcüğe ( c,d,g ) ile başlayan bir ek getirildiğinde bu sesler ( ç,t,k ) ye sertleşir. Örnek verirsek:
- Kitap – cı / kitap – çı ( c sesi ç sesine sertleşmiş )
- 1985 – de / 1985 – te ( ş sesi t sesine sertleşmiş / buradaki rakam olan bin dokuz yüz seksen beş ( ş ) sesi ile bitiyor , bunu gözden kaçırma
N- B Çatışması
Türkçede n sesinden sonra b sesi geldiğinde bu ses m sesine değişir. Örnekleyelim:
- Penbe / pembe
- tonbul / tombul
- tenbel / tembel vb. (gördüğün gibi bütün sözcüklerde n sesi b sesine değişmiş)
Kaynaştırma Sesleri
Türkçede iki ünlü yan yana geldiğinde araya ( y, ş, s, n ) sesleri girer. Örnek verelim.
- Kale – n – in / n kaynaştırma sesi
- Çanta – y – ı / y kaynaştırma sesi
- Baba – s – ı / s kaynaştırma sesi
- İki – ş – er / ş kaynaştırma sesi
Ses Bilgisi Örnek Soru Çözümü
Bilgileri, tanımları ve önemli ipuçlarını öğrendikten sonra, soruların içinde nasıl yer aldığını görmen gerekli. Kendi kaynaklarına ek olarak MEB Kaynaklarını da incelemen faydalı olabilir. Kunduz’a şu ana kadar sorulmuş binlerce Ses Bilgisi test sorusundan birkaçı senin için burada!?
☀️☀️☀️
Her ders için değişmeyen kilit nokta bol bol soru çözümü ile pratik yapmak. Çözemediğin sorulara yanıt bulmak istiyorsan sınava hazırlık sürecinde Kunduz hep yanında! Profesyonel eğitmenler tarafından hazırlanan Soru Çözümü, binlerce soru ve çözümden oluşan Soru Bankası hizmetlerimizden faydalanabilirsin.